شینوک: از تولد تا حضور غول آمریکایی در ایران

امسال (سال ۲۰۱۵ میلادی) مصادف است با پنجاه و چهارمین سالگرد پرواز اولین هلیکوپتر شینوک (Chinoock)، هلیکوپتری که با گذشت بیش از نیم قرن همچنان هم در آسمان یکه‌تازی می‌کند. به همین مناسبت ما هم به سراغ این هلیکوپتر غول‌پیکر و خارق‌العاده رفتیم تا ماجرای آن را از بدو تولد برای شما بازگو کنیم البته داستان کامل شینوک در یک کتاب چند جلدی هم نمی‌گنجد و ما هم از خیلی از جزئیات می‌گذریم تا خلاصه و اصل مطلب را برای شما بگوییم.

ماجرا از کجا شروع شد؟
در سال ۱۹۴۳ فِرانک پیازِکی (Frank Piasecki) از پیشاهنگان صنعت هلیکوپتر آمریکا، اقدام به تأسیس یک شرکت هواپیمایی نمود. شرکتی که در سال ۱۹۴۶ رسماً شرکت هواپیماسازی پیازِکی (Vertol Aircraft Corporation) نام‌گذاری گردید و ده سال بعدازآن هم (در سال ۱۹۵۶) نام شرکت به هواپیماسازی وِرتُول تغییر داده شد اما سرانجام در سال ۱۹۶۰ شرکت بوئینگ این شرکت را خرید و نام آن را به بوئینگ وِرتُول (Boeing Vertol) تغییر داد.

اما در حقیقت آغاز داستان شینوک مربوط به سال‌های میانی دهه شصت قرن بیستم میلادی برمی‌گردد. در سال ۱۹۵۵ بود که نیروی زمین ایالات‌متحده آمریکا تصمیمی مبنی بر استفاده از هلیکوپتر بجای هواپیماهای پرواز و فرود کوتاه (Stol) که قدرت مانور کمتری نسبت به بالگرد داشتند، گرفت. فرماندهان ارتش ایلات متحده بر این عقیده بودند که می‌توانند به‌وسیله بالگرد و توسط یگان‌های هوانیروز این کشور، به خوبی از پس پشتیبانی از واحدهای ارتشی بر آیند. در همین راستا و بعد از بررسی‌هایی که کارشناسان خبره نظامی انجام دادند، تنها یک سال بعد از احساس نیاز اولیه و در سال ۱۹۳۶ نیروی زمینی آمریکا تمام نیازها و خواسته‌های خود از یک هلیکوپتر تمام عیار و کامل را تعیین کرد. درست در همین زمان شرکت هواپیماسازی پیازِکی مطالعه و تحقیقات وسیعی را در مورد طراحی نوعی از هلیکوپتر که قابلیت و توانایی پاسخگویی به نیازهای ترابری و نظامی را داشته باشد آغاز کرده بود. فرانک پیازِکی (بنیان‌گذار این شرکت) که همواره به طرح ملخ‌های پشت سر هم علاقه خاصی نشان می‌داد و همیشه دوست داشت تا هلیکوپترهایی با این ویژگی را طراحی و تولید نماید، در مِی ۱۹۵۷ طرح مدل اولیه خود را بر مبنای به‌کارگیری از موتور توربینی و استفاده از ملخ و سیستم انتقال نیروی هلیکوپتر H-21 آماده نمود و آن را با نام Model 107 ارائه کرد.

تقریباً یک سال بعد و در تاریخ در ۲۲ آوریل ۱۹۵۸ (دوم اردیبهشت ۱۳۳۷) طرح‌های اولیه شکل و رنگ واقعیت به خود گرفتند و فرانک پیازِکی شاهد پرواز اولین نمونه تولیدی مدل ۱۰۷ بود؛ پروازی که هیچ‌گاه از صفحات تاریخ صنعت هوایی محو نخواهد شد، چراکه در حقیقت نوید یک انقلاب بزرگ در زمینه تولید هلیکوپترهای ترابری را می‌داد، انقلابی که تنها به فاصله چند سال بعد از این پرواز، چشم‌ها را به خود خیره کرد و منافع استراتژیک زیادی را برای ایالات‌متحده به ارمغان آورد.

تا زمان اولین پرواز مدل ۱۰۷ که حالا دیگر کمپانی سازنده نام آن را به Vertol 107 تغییر داده بود تا این هلیکوپتر اسم کمپانی را به دوش بکشد، نیروی دریایی ایالات متحده آمریکا جزئیات بیشتری از مشخصات مورد نظر خود را برای یک هلیکوپتر ایده آل در کلاس ترابری- تهاجمی متوسط (Medium Assault Transport) منتشر کرده بود و از شرکت‌های مختلف دعوت به عمل آورد تا طرح‌های پیشنهادی خود را هرچه زودتر و به‌صورت کامل به ارتش این کشور ارائه نمایند. با این دعوت و طرح‌هایی که بعدازآن از سوی کمپانی‌های مختلف ارائه گردید، در سال ۱۹۵۸ دو نیروی زمینی و دریایی ایالت متحده آمریکا به این جمع‌بندی رسیدند که نیازهای هردوی آنها قابل پاسخگویی در قالب یک طرح مشترک با مشخصات زیر است:

• وزن ناخالص ۱۴۲۴۰ کیلوگرم
• استفاده از سه دستگاه موتور توربوشفت T-55

نیروی زمینی ایلات متحده آمریکا در ژوئن ۱۹۵۸ (تیر ۱۳۳۷) ساخت پیش نمونه‌هایی از مدل ۱۰۷ را با عنوان «YHC-1 A» به‌عنوان هلیکوپتر ترابری سبک احتمالی سفارش داد تا ضمن تست شدن این نمونه‌ها توسط خلبانان و کارشناسان ارتش، تجربه کار با موتورهای توربینی نیز کسب گردد.

سرانجام در سپتامبر ۱۹۵۸ (شهریور ۱۳۳۷) طرح پیشنهادی شرکت وِرتُول، از سوی کارشناسان ارتش آمریکا به‌عنوان بهترین و مناسب‌ترین طرح پیشنهادی انتخاب شد اما ازآنجایی‌که هزینه تمام شده برای اجرای این طرح خیلی به‌صرفه نبود، موجب گردید تا به منظوره کاستن از هزینه‌ها، تغییراتی در طرح پیشنهادی به وجود بیاید و بر استفاده از دو موتور در ضمن رعایت مقدورات عملیاتی تأکید گردید. با تغییراتی که به وجود آمد مدل ۱۰۷، نام جدید هلیکوپتر وِرتُول ۱۱۴ را به خود گرفت و در ژوئن ۱۹۵۹ (خرداد ۱۳۳۸) نیروی زمینی ایالات‌متحده قراردادی را برای ساخت پنج فروند نمونه آزمایشی از این هلیکوپتر را با کمپانی وِرتُول به امضا رساند. وقتی‌که مدل ۱۱۴ سفارش داده شد، «YHC-1 B» نام‌گذاری گردید.

احتمالاً این تصور برای شما پیش بیاید که هردوی این هلیکوپترها نمونه‌هایی از یک طرح واحد هستند. ولی این تصور بسیار دور از واقعیت خواهد بود، چراکه در واقع این دو نمونه به‌جز طرح ملخ‌های پشت سر هم، شباهت سازه‌ای اندکی با یکدیگر داشتند و زمانی که وزارت دفاع ایلات متحده در ژوئن ۱۹۶۲ برنامه شماره‌گذاری مشترک را آغاز کرد، هلیکوپتر بزرگ‌تر، H-47 نام‌گذاری شد و این در حالی بود که نمونه کوچک‌تر که درواقع همان نمونه آزمایشی نیروی زمینی به شمار می‌رفت و نه چیزی بیشتر، توسط نیروی دریایی انتخاب شده و نام H-46 برای آن انتخاب شد.

ویژگی‌هایی که ارتش ایالات‌متحده برای نمونه هلیکوپتر ترابری جدید مدنظر داشت و تعیین نمود، شامل موارد زیر می‌شد:

• توانایی حمل ۲۷۲۰ کیلوگرم بار به فاصله ۱۸۵ کیلومتری از مبدأ و بازگشت با نیمی از همین مقدار بار، بدون نیاز به هرگونه سوخت‌گیری؛
• توانایی حمل ۷۰۷۰ کیلوگرم بار به فاصله ۳۷ کیلومتری از مبدأ با بازگشت بدون بار.
• دارا بودن بُرد عبوری ۱۸۶۵ کیلومتر بود.

در خواسته‌های ارتش سرعت زیاد مطرح نشده و مورد نیاز نبود ولی قابلیت پرواز درجا، خارج از تأثیر Ground Effect (تشکیل هوای فشرده در زیر هلیکوپتر) در ارتفاع ۱۸۳۰ متر و در دمای ۳۵ درجه سانتی‌گراد، از سخت‌ترین و مهم‌ترین ملزومات عملیاتی مدنظر ارتش به شمار می‌آمدند. دیگر نیازهای اجباری برای این هلیکوپتر عبارت بودند از:

• توانایی حمل تمامی محموله‌های استاندارد قابل ترابری هوایی.
• بارگیری از طریق در بزرگ عقب.
• داشتن فضای کافی برای حمل ۳۲ سرباز و یا ۲۴ برانکارد.

مهم‌ترین مسئله برای تعیین ابعاد داخل کابین مدل ۱۱۴، مشخصاتی بود که از جانب نیروی زمینی آمریکا برای محموله‌های موردنظر تعیین شده بود؛ که سرانجام این ابعاد را برای مدل ۱۱۴ به همراه داشت:

• طول: ۹.۱۵ متر.
• پهنا: ۲.۲۸ متر.
• ارتفاع: ۱.۹۸ متر.

ساخت موتورهای T-55 شینوک را شرکت لایکامینگ (Lycoming) بر عهده داشت و توانست موتوری طراحی کند که هرکدام از آنها در نمونه‌های آزمایشی ۱۹۴۰ اسب بخار قدرت داشته باشند. اما این پایان کار لایکامینگ نبود و این شرکت توانست قدرت موتورهای تولیدی خود را برای نمونه‌های عملیاتی در مدل A به ۲۲۰۰ اسب بخار افزایش دهد و در نمونه‌های بعدی نیز به افزایش توان موتورهای تولیدی خود ادامه داد.

در بیست و هشتم آوریل ۱۹۶۱ (هشتم اردیبهشت ۱۳۴۰) نخستین نمونه از پنج فروند «YHC-1 B» که توسط نیروی زمینی ایلات متحده سفارش داده شده بود و بعداً «YCH-47A» نام‌گذاری گردید، مراحل تولید خود را پشت سر گذاشت و برای آزمایشات زمینی مورد استفاده قرار گرفت که در تاریخ ۲۱ سپتامبر (سی‌ام شهریور) همان سال و در پی این آزمایشات دومین نمونه شینوک هم اولین پرواز خود را با موفقیت انجام داد.

پس از مدت‌ها انتظار بالاخره در روز ۱۶ اوت ۱۹۶۲ (۲۵ مرداد ۱۳۴۱) اولین نمونه تولیدی این هلیکوپتر به نیروی زمینی ایالات متحده تحویل گردید. اما اتفاقی که موجب شد تا ناگهان تولید این هلیکوپتر به دو برابر افزایش یابد، دخالت نظامی روز افزون آمریکا در ویتنام و به دنبال آن افزایش فعالیت‌های هوانیروز ایالات متحده در این کشور بود.

ویژگی‌های خاص در طراحی:
در این هلیکوپتر ملخ‌ها به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که با استقرار پره‌های ملخ در ارتفاع زیاد، سوار و پیاده کردن سربازان و یا بارگیری و تخلیه بار و تجهیزات با سهولت و ایمنی کاملی حتی در زمان کار کردن ملخ‌ها همراه خواهد بود. اما مهم‌ترین نکته‌ای که در مورد طراحی شینوک وجود دارد این است که این هلیکوپتر دارای بزرگ‌ترین فضای داخلی در بین تمام هلیکوپترهای آمریکایی بوده و درعین‌حال دارای کوچک‌ترین بدنه موجود نسبت به فضای داخلی نیز می‌باشد. در حقیقت شینوک با طول ۱۵.۵۴ متر فقط ۶.۵ میلی‌متر طویل‌تر از هلیکوپتر بسیار سبک‌تر یو-اچاچ ۶۰ بلک هاوک (UH-60 Black Hawk) است. دلیلی که این ویژگی خاص را پدید آورده، طراحی فوق‌العاده زیرکانه و جذاب آن با دو ملخ می‌باشد که با حذف ملخ و میله دُم، تقریباً امکان استفاده از تمامی طول بدنه را برای حمل بار به وجود آورده و نیز امکان نصب در بارگیری عقب را به مانند هواپیمای ترابری، برای این هلیکوپتر فراهم کرده است. ضمن آنکه با پایین آوردن در بارگیری عقب، می‌توان از خود در هم به عنوان بخشی از کف کابین هلیکوپتر، در صورت نیاز برای حمل بار استفاده کرد و به این ترتیب، فرایند بارگیری و تخلیه بار از طریق در عقب بسیار ساده شده است.

اولین شینوکهایی که عملیاتی شدند:
از اوایل سال ۱۹۶۰ میلادی (اواخر سال ۱۳۳۸) تولید مدل A آغاز شده و این هلیکوپتر در شانزدهم اوت (۲۵ مرداد ۱۳۴۱) وارد خدمت گردید. نخستین استفاده عملیاتی از این مدل هم کمک به سیل‌زدگان ایالت کالیفرنیای آمریکا بود که در این عملیات یک فروند شینوک به همراه ۱۸ فروند از دیگر هلیکوپترها به منطقه اعزام شدند و در طی این عملیات نیز شینوک CH-47A توانست با حمل ۱۲۵۳۴۶ کیلوگرم محموله، رکورد حمل ۴۳.۴ درصد از کله بار حمل شده توسط کل هلیکوپترها را به خود اختصاص دهد. وزارت دفاع ایالات متحده آمریکا از اول اکتبر ۱۹۶۲ (۹ مهرماه ۱۳۴۱) نظام جدیدی را برای شماره‌گذاری هلیکوپترها آغاز کرد و اولین مدل تولیدی شینوک و نخستین هلیکوپتری که بر مبنای این نظام جدید شماره‌گذاری گردید CH-47A بود.

در فوریه ۱۹۶۵ (بهمن ۱۳۴۳) این هلیکوپتر توانست در یک پرواز بدون توقف مسافت ۱۸۵۶ کیلومتری را در مدت‌زمان هشت ساعت و پنجاه و نه دقیقه، در پهنه ایالات‌متحده آمریکا انجام دهد که در پایان این پرواز هنوز ۵۷۵ لیتر از سوخت این هلیکوپتر باقی مانده بود و این‌گونه شینوک CH-47A ثابت کرد که توان و قابلیت پرواز از عرض اقیانوس اطلس را با دوبار توقف برای سوختگیری در «ایسلند» و «گرین لند» دارد، اتفاقی که رکورد دیگری را به نام CH-47A ثبت کرد.

همان‌طور که گفتیم نیروهای نظامی آمریکا دخالت روز در ویتنام داشت و همین امر سبب شده بود تا از سال ۱۹۶۶ شینوک‌ها بیش‌ازپیش در ویتنام مورد استفاده قرار بگیرند. و به دلایلی ازجمله قابل‌اعتماد بودن برای استفاده در شرایط نامساعد جوی، قابلیت حمل محموله‌های سنگین زیر آتش دشمن به رزمگاه، احترام زیادی را برای خود کسب کردند. اما طبیعی بود که حتی این عملکرد خوب هم باعث درجا زدن شینوک در مدل‌های اولیه نشود و خیلی زود این نمونه‌ها جای خود را به نمونه‌های پیشرفته‌تر و قوی‌تر شینوک دادند. تا قبل از تولید نمونه‌ای جدیدتر، در مجموع ۲۵۰ فروند از مدل A این هلیکوپتر ساخته شد که علاوه بر ایالات‌متحده آمریکا، ۲۹ فروند توسط ویتنام جنوبی و ۴ فروند نیز توسط تایلند به خدمت گرفته شدند.

تنها مدل مسلح شینوک:
عملکرد CH-47A به‌اندازه‌ای مطلوب و عالی بود که فرماندهان و کارشناسان نظامی نیروی زمینی ایلات متحده را مجاب کرد تا در فوریه ۱۹۶۴ (بهمن ۱۳۴۲) نیازهای خود را برای یک هلیکوپتر توپدار به‌منظور استفاده در عملیات رزمی، تبیین کنند و به دلیل محبوبیت CH-47A قرار نبود تا مدل جدیدی ساخته شود پس به همین دلیل در ژوئن ۱۹۶۵ (خرداد ۱۳۴۴)، دستور ایجاد تغییرات و مسلح کردن چهار فروند از این هلیکوپتر را صادر نمود. و دست‌آخر هم در اکتبر (مهرماه) همان سال، دستورالعمل عملیاتی برای انواع هلیکوپتر توپدار منتشر شد.

تغییراتی که در این مدل به جهت مسلح شدن به وجود آمد شامل موارد زیر بود:

• حذف کلیه امکانات حمل بار و نفرات (به‌جز برای پنج خدمه سلاح‌ها).
• برداشتن عایق صدا از داخل کابین بار.
• افزودن ۹۰۷ کیلوگرم صفحات زرهی و مقرهای حمل صلاح در طرفین بدنه.

همچنین تسلیحات این نمونه عبارت بودند از:

• دو توپ ثابت ۲۰ میلی‌متری که به سمت جلو شلیک می‌کردند و بر روی مقرهای بیرونی طرفین بدنه مستقر بودند.
• پنج تیربار کالیبر ۵۰ هریک با چهار هزار تیر فشنگ، که از طریق چهار در جانبی جلو و عقب کابین و نیز در بارگیری عقب، تیراندازی می‌کردند.
• دو راکت انداز ۷۰ میلی‌متری، هر یک با ۱۹ راکت.
• یک نارنجک‌انداز خودکار ۴۰ میلی‌متری در دماغه با ۵۰۰ تیر که برای دو دقیقه شلیک مداوم کافی بود.

مجموعه وزن تمام این مهمات به حدود ۱۶۳۰ کیلوگرم می‌رسید.

در آن زمان ACH-47A تنها مدل مسلح شینوک به شمار می‌رفت و با توجه به اوج‌گیری جنگ ویتنام و تقاضای نیروی زمینی، شرکت بوئینگ چهار فروند CH-47A را به هلیکوپتر توپدار ACH-47A تبدیل کرد و در تاریخ ششم نوامبر ۱۹۶۵ (۱۵ آبان ماه ۱۳۴۴) نخستین نمونه از این هلیکوپتر اولین پرواز خود را انجام داد و بعد از آن هم در ژوئن ۱۹۶۶ (خرداد ۱۳۴۵) سه فروند از چهار فروند نمونه ساخته شده این هلیکوپتر به ویتنام اعزام شدند و مأموریت‌های متعددی را در زمینه پشتیبانی مستقیم آتش از سربازان آمریکایی و استرالیایی در ویتنام انجام دادند.

فرماندهان جبهه‌ای خواستار تولید ۲۴ فروند دیگر از این هلیکوپتر بودند اما به دلیل ساخت هلیکوپتر بسیار کوچک‌تر و سبک‌تر و درنتیجه ارزان‌تر و کم‌هزینه‌تر AH-1 Cobra به‌عنوان هلیکوپتر توپدار نیروی زمینی و ازآنجایی‌که در آن زمان برنامه هلیکوپتر تهاجمی بسیار پیشرفته و قدرتمند ای اچ-۵۶ شایِن نیز در دست اجرا بود، هلیکوپترهای مسلح شینوک غیرضروری تشخیص داده شده و برای همیشه بازنشسته شدند.

مدل‌های مختلف و کاربردی خیلی زیادی از این هلیکوپتر تولید شده و هنوز هم تولید می‌شوند که رسیدگی به تک‌تک آنها از حوصله این مقاله خارج است و احتمالاَ مدل‌های به‌روزتر از این هلیکوپتر را در آینده باهم در سایت پدال بررسی می‌کنیم.

خریداران شینوک چه کشورهایی هستند؟
فهرست خریداران شینوک در طی پنجاه سال گذشته، فهرستی بلندبالا و طولانی است بطوریکه درمجموع بیست کشور در زمره استفاده‌کنندگان از مدل‌های مختلف نظامی این هلیکوپتر قرار می‌گیرند؛ بعلاوه آنکه هفت کشور (شامل جمهوری خلق چین) نیز از انواع غیرنظامی آن سفارش دادند.

از مهم‌ترین این کشورها می‌توان به ایران، اسپانیا، کانادا، آرژانتین، ایتالیا، هلند، بریتانیا و کره جنوبی اشاره کرد.

شینوک در ایران:
داستان ورود این هلیکوپتر به کشورمان از ابتدای دهه ۷۰ میلادی (۵۰ شمسی) آغاز شد و در همین دهه نیز پایان یافت. با توجه به ارتباطات بسیار نزدیک میان دولت پیش از انقلاب ایران و دولت ایالات‌متحده، نیروی هوایی کشورمان بیست فروند هلیکوپتر CH-47 C ساخت شرکت ایتالیایی اِلیکوتِری مِریدیونالی (Elicotteri Meridionali) را که تحت امتیاز بوئینگ ساخته می‌شد، خریداری کرد. در پی آن، هوانیروز کشورمان هم در فاصله سال‌های ۱۹۷۲-۷۶ (۱۳۵۱-۵۵) اقدام به خرید ۷۰ فروند شینوک نمود که همگی آنها پیش از انقلاب تحویل شدند. در اواخر سال ۱۹۸۷ (اواسط ۱۳۵۷) ایران پنجاه فروند دیگر از هلیکوپتر را به تولید کننده ایتالیایی سفارش داد ولی این قرارداد بعد از انقلاب لغو گردید.

در سال ۱۹۷۸ (۱۳۵۷) چهار فروند هلیکوپتر شینوک ایران حدوداً پانزده-بیست کیلومتر به درون حریم هوایی شوروی در جمهوری ترکمنستان نفوذ کردند و به دنبال آن، یک فروند میگ ۲۳ آنها را ردگیری کرد که منجر به سقوط یکی از شینوک‌ها و کشته شدن تمامی هشت سرنشین آن و نیز فرود اجباری یک فروند دیگر در خاک این کشور شد. در طی هشت سال جنگ تحمیلی نیز ایران دست‌کم هشت فروند شینوک را در طی عملیات‌های مختلف از دست داد که در مهم‌ترین این موارد، یک فروند میراژ اف-۱ عراقی در ۲۴ تیر ۱۳۶۲ سه فروند شینوک حامل سربازان به خط مقدم را مورد اصابت قرار داد.