ایستگاه خبر

مقایسه تحریم صنعت خودرو در دوران اوباما و ترامپ

دنیای‌اقتصاد: اعمال تحریم‌های اقتصادی چه در زمان ریاست جمهوری باراک اوباما و چه دونالد ترامپ شرایط نامطلوبی را بر صنعت خودرو ایران تحمیل کرد، شرایطی همچون افت تولید، کاهش کیفیت و از همه مهم‌تر افزایش ضرر وزیان ناشی از صعود هزینه‌های تولید که خودروسازی کشور را در تحریم‌های اولیه و ثانویه متاثر از خود کرده است. در تحریم‌های اولیه هسته‌ای اگر چه صنعت خودرو در اولویت تحریم‌های دولت اوباما قرار نداشت با این حال با شروع تحریم‌ها و همراه با آن افزایش نرخ ارز و محدودیت‌های بانکی، روند نزولی در کیفیت و کمیت خودروهای تولیدی پدید آمد.


در تحریم‌های اولیه همچنین بسیاری از شرکای خودروسازی کشور در انتظار تحریم صنعت خودرو از سوی ایالات متحده آمریکا نشدند و از همان روزهای شروع تحریم‌ها در تصمیمی خود خواسته ایران را ترک کردند. در این تصمیم اما دولت‌های شرکای ایرانی همچون فرانسه، نقش مهمی در خروج این شرکت‌ها از بازار ایران داشتند و آنها را تشویق به ترک بازار خودرو کشورمان می‌کردند. حال آنکه در تحریم‌های ثانویه صنعت خودرو در اولویت سیاست‌های تحریمی دونالد ترامپ قرار گرفت و همین امر منجر به تسریع روند خروج شرکای خارجی از کشور شد با این تفاوت که دولت‌ها دیگر مشوق این شرکت‌ها برای ترک ایران نبودند حتی درظاهر به دنبال پیدا کردن مسیری برای ادامه همکاری با خودروسازان ایرانی بودند. با این وجود آنچه مشخص است تحریم‌های دو دولت آمریکا اگرچه تفاوت‌هایی از نظر زمانی و شکل اجرا داشته است اما هر دو منجر به افول صنعت خودرو کشور شده است.

در حالی که در داخل کشورمان برخی، خودروسازان چینی را منجی صنعت خودرو کشور در دور نخست تحریم‌ها می‌خوانند، تولید‌کنندگان این کشور اگر چه از فرصت خروج شرکای اروپایی خودروسازی ایران استفاده کردند اما نتوانستند جا پای آنها بگذارند. خودروسازان چینی در سال‌های تحریم‌های اولیه هسته‌ای و بعد لغو تحریم‌ها حضور خود را در ایران گسترده‌تر کردند و توانستند برخی از کمبودهای تولیدات داخلی را جبران کنند. دراین سال‌ها شرایط به گونه‌ای پیش رفت که حتی دو خودروساز بزرگ کشور نیز میزبان برخی از محصولات چینی در خطوط تولیدی خود شدند. سال‌های ۹۰ تا ۹۲ را می‌توان سال‌های طلایی خودروسازی چین در ایران خواند حال آنکه در تحریم‌های کنونی باز هم شاهد تغییراتی در عملکرد خودروسازان این کشور هستیم.
آنچه مشخص است هم‌اکنون خودروسازی چین نیز از بازار ایران رویگردان شده و به دلیل فشار دولت آمریکا به‌خصوص بر سر مبادلات پولی برخی از شرکت‌ها از فعالیت در ایران انصراف داده‌اند.

بر این اساس پیش از این تصور بر آن بود که خودروسازی‌های کشورمان به دلیل اینکه تجربه تحریم‌های اولیه هسته‌ای را پشت سر گذاشته، می‌تواند در تحریم‌های کنونی با درایت بیشتری اداره شود و این صنعت دیگر روزهای تلخ سال‌های ۹۲-۹۱ را نخواهد دید این در شرایطی است که نه تنها این اتفاق نیفتاد بلکه با آغازین روزهای تحریم این صنعت دچار بحران شد. بحرانی که این روزها گفته می‌شود سال آینده به نهایت خود خواهد رسید و حتی ممکن است تولید متوقف بماند. آنچه مشخص است خودروسازان کشورمان نتوانستند از فرصت برجام برای بازسازی این صنعت بهره بگیرند و با بازگشت تحریم‌ها بار دیگر این صنعت با بحران مواجه شد.

  • مقایسه آماری تحریم‌های اوباما و ترامپ


آمارهای تولید از سال ۸۹ تا ۹۲ و همچنین آغازین روزهای سال ۹۷ به وضوح نشان‌دهنده تاثیر تحریم‌ها تنها در بخشی از وضعیت خودروسازی کشور است. آنچه مشخص است تحریم‌های دولت اوباما در دو بخش اجرا شد. فاصله این دو تحریم، سه سال به طول انجامید. در حالی که بخش اول تحریم‌ها در سال ۸۹ کلید خورد، شاهد بودیم که بخش دوم سال ۹۲ آغاز شد که صنعت خودرو جزو تحریم‌های این بخش بود. با اینکه تحریم صنعت خودروایران در سال ۹۲ آغاز شد، اما شاهد بودیم که از سال ۸۹ و همزمان با آغاز تحریم‌های اولیه صنعت خودرو کشور با چالش‌هایی همراه شد که نقطه اوج آن را می‌توان در آمار تولید سال ۹۱ مشاهده کرد. در سال ۹۱، در مجموع شرکت‌های خودروساز توانستند ۹۲۱ هزار و ۳۸۰ دستگاه انواع خودروی سبک و سنگین تولید کنند. این در شرایطی است که در سال ۹۰، تعداد خودروهای تولیدشده در خطوط تولید شرکت‌های خودروساز بالغ بر یک میلیون و ۶۵۱ هزار و ۱۱۵ دستگاه بوده است. مقایسه آمار سال‌های ۹۰ و ۹۱ گویای این موضوع است که تولید خودرو در سال ۹۱ از یک رشد منفی ۱/ ۴۴ درصدی برخوردار شد. این در شرایطی است که رجوع به آمار تولید خودرو در سال ۹۲ و زمان آغاز تحریم‌های این صنعت و مقایسه آن با آمارهای سال بعد آن یعنی ۹۳، گویای یک رشد ۳/ ۵۳ درصدی است.

بر اساس آمارهای منتشر شده شرکت‌های فعال در صنعت خودروی کشور در سال ۹۲ همزمان با آغاز تحریم‌ها توانسته‌اند تا ۷۳۶ هزار و ۹۴۸ دستگاه از محصولات خود را تولید کنند. مقایسه این آمار با سال ۹۱ نشان می‌دهد که شرکت‌های خودروساز توانسته‌اند روند نزولی خود را تا حدودی بهبود بخشند. مقایسه آمار بین سال‌های ۹۱ و ۹۲ گویای افت تولید ۲۰ درصدی است. در حالی که همان‌طور که اشاره شد سال ۹۱ به نسبت سال ۹۰ شاهد افت تولید ۱/ ۴۴ درصدی بودیم. سال ۹۳ به‌عنوان اولین سال بعد از تحریم‌های دولت اوباما گویای این واقعیت است که به نوعی صنعت خودرو توانسته از تحریم‌ها گذر کند و نمودار آمار تولید را صعودی کند. طی سال ۹۳ در مجموع یک میلیون و ۱۳۰ هزار و ۱۶۴ دستگاه انواع خودروی سواری و تجاری در شرکت‌های خودروساز تولید شده است. این آمار به نسبت سال ۹۲، گویای رشد ۳/ ۵۳ درصدی است. بررسی این آمارها در سال‌های ۸۹ تا ۹۳ این واقعیت را نشان می‌دهد که تحریم‌های صنعت خودرو در آن سال تاثیر چندانی روی این صنعت نداشته است. در حالی‌که تحریم‌های دور اول که از سال ۸۹ آغاز شد و همزمان با آن نرخ ارز و تورم افزایش یافت تاثیر خود را بر صنعت خودرو گذاشته بود. حال به سراغ آمار تولید شرکت‌های خودروساز در تحریم‌های دوره ترامپ می‌رویم.

در این دوره شاهد بودیم که صنعت خودرو در صف اول تحریم‌ها قرار گرفته است. از دیگرسو شاهد افت تولید شرکت‌های خودروساز حتی پیش از شروع تحریم‌ها بودیم. دونالد ترامپ در اواسط اردیبهشت ماه امسال فرمان خروج ایالات‌متحده آمریکا از معاهده برجام و بازگشت تحریم‌های اقتصادی را اعلام کرد. صنعت خودرو بلافاصله به این اقدام واکنش منفی نشان داد و شاهد افت تولید در خرداد ماه سال‌جاری بودیم. در حالی که افت تولید در سال ۸۹ بلافاصله خود را نشان نداد. حتی آمارها گویای رشد اندک تولید در سال ۹۰ به نسبت سال ۸۹ است. در سال ۹۰، خودروسازان یک میلیون و ۶۵۱ هزار و ۱۱۵ خودرو را در خطوط تولید خود تکمیل کردند و این آمار در مقایسه با آمار تولید سال ۸۹ گویای رشد ۳ درصدی است. در سال ۸۹ نیز در مجموع یک میلیون و ۶۰۳ هزار و ۲۵۱ دستگاه انواع خودرو تولید شد. در حالی که همان‌طور که اشاره شد در دوره جدید تحریم‌ها شاهد هستیم که پیش از اینکه تحریم‌ها به مرحله اجرا برسند، نمودار تولید نزولی شد. روندی که از خرداد ماه آغاز شد و همچنان ادامه دارد. تاثیر تحریم‌ها بعد از تکمیل شدن حلقه آن در اواسط آبان ماه امسال، سبب شده تا تولید انواع خودرو در خطوط تولید شرکت‌های خودروساز در آذرماه به نسبت مدت مشابه سال پیش، در مجموع ۳۱ درصد کاهش یابد.

  • تفاوت‌ها و شباهت‌های تحریم


حال که تحریم‌های دوره اوباما و ترامپ را به لحاظ آماری بررسی کردیم، این سوال مطرح می‌شود که این دو تحریم چه تفاوت‌ها و شباهت‌هایی با هم دارد و سوال دیگری که در این زمینه مطرح می‌شود این است که در فاصله زمانی میان این دو تحریم، چه اقداماتی باید از سوی سیاست‌گذاران کلان کشور مدنظر قرار می‌گرفت تا شاهد این میزان افت تولید در دوره جدید تحریم‌ها آن هم به فاصله کوتاه نبودیم؟

حسن کریمی‌سنجری، کارشناس خودرو، در پاسخ به این سوالات به «دنیای‌اقتصاد» می‌گوید: در دوره اوباما شاهد بودیم که تحریم‌ها، از جمله تحریم‌های صنعت خودرو، از یک پشتوانه حقوقی قوی مثل قطعنامه‌های شورای‌امنیت سازمان ملل بر‌خوردار بود. این در شرایطی است که در دوره ترامپ تحریم‌هایی که علیه اقتصاد کشور وضع شده است از آن پشتوانه حقوقی برخوردار نیست. در این دوره تنها شاهد هستیم که ایالات‌متحده به‌صورت مستقل اقدام به تحریم اقتصادی ایران کرده است.

این کارشناس ادامه می‌دهد: در شرایطی که این تحریم‌ها به لحاظ حقوقی بسیار با هم متفاوت هستند، اما دوره جدید تحریم‌ها اثرگذاری‌اش بیشتر از دوره قبل بوده است. دلیل این مساله را باید در پیگیری دولت ترامپ برای اجرای تحریم‌ها جست‌وجو کرد. تیم طراح تحریم‌ها در دولت فعلی آمریکا، کشور به کشور و شرکت به شرکت روند مبادلات تجاری آنها را با طرف‌های ایرانی بررسی می‌کنند و با تحت‌فشار قرار دادن آنها اقتصاد ایران را به سمت انزوا سوق می‌دهند. شباهت‌های دو دوره تحریم که مدنظر کریمی‌سنجری است به محدودیت‌های بانکی و عدم دسترسی زنجیره خودروسازی به خریدهای تضمینی مربوط می‌شود. این کارشناس می‌گوید: عدم دسترسی به سوئیفت و همچنین فعالیت‌های بین بانکی در عرصه بین‌المللی را می‌توان به‌عنوان شباهت میان این دو دوره زمانی مدنظر قرار داد.

کریمی‌سنجری به نقش چین و ترکیه در دوره گذشته تحریم‌ها هم اشاره می‌کند و همکاری آنها را عاملی برای کم‌اثر‌شدن تحریم‌ها در دوره پیش می‌داند. مساله‌ای که در دوره جدید نقش کمرنگی دارد و این دو کشور به دلیل نوع تحریم‌ها و رصدی که توسط ایالات‌متحده انجام می‌شود، چندان مایل به همکاری با طرف‌های ایرانی نیستند. این کارشناس صنعت خودرو در ارتباط با اقداماتی که باید بعد از نهایی شدن توافق برجام در دستور کار سیاست‌گذاران کلان بخش خودرو قرار می‌گرفت، می‌گوید: برگ برنده ایران در صنعت خودرو که باید از آن به درستی استفاده می‌شد، به نوع انعقاد قراردادها با شرکای تجاری مربوط می‌شد. در دوران پسابرجام شاهد بودیم که دو شریک قدیمی صنعت خودرو کشور به دنبال انعقاد قراردادهای جدید با خودروسازان داخلی بودند و تا حدودی آنها را پیش بردند اما چابکی لازم در نهایی کردن این قرارداد‌ها وجود نداشت.

وی ادامه می‌دهد به‌عنوان نمونه قرارداد رنو قرارداد خوبی بود، اما با موانعی که در راه اجرایی شدن آن قرار گرفت سبب شد تا این قرارداد هیچ گاه به مرحله اجرا درنیاید. دو نکته دیگر هم مد نظر این کارشناس در ارتباط با واکسینه کردن این صنعت در مقابل تحریم‌های احتمالی بعدی در دوران پسابرجام قرار دارد: اولین نکته واگذاری سهام شرکت‌های خودروساز داخلی به خودروسازان بین‌المللی است. چنانچه این اتفاق می‌افتاد این شرکت‌ها به راحتی بازار ایران را ترک نمی‌کردند. نکته دیگر که باید مورد توجه تصمیم‌سازان کلان قرار می‌گرفت جدا کردن دیدگاه‌های سیاسی از مسائل اقتصادی است. در حالی‌که کریمی سنجری معتقد است نحوه انعقاد و اجرای قراردادها دارای اشکال بوده است، امیرحسن کاکایی کارشناس خودرو، معتقد است آنچه در دوره پسابرجام از آن غفلت شد، خطوط تامین شرکت‌های خودروساز است.

این کارشناس ادامه می‌دهد: صنعت خودرو را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد: اول خطوط تولید که در شرکت‌های خودروساز قرار دارند و دوم خطوط تامین قطعات و مواد اولیه شرکت‌های خودروساز که عموما توسط شرکت‌های فعال در قطعه‌سازی برای خودروسازان تامین می‌شوند. متاسفانه در فرصت برجام به بخش اول توجه شد و شاهد ایجاد دو خط تولید جدید در دو شرکت بزرگ خودروساز کشور بودیم این در شرایطی است که در بحث خطوط تامین اتفاق خاصی نیفتاد. کاکایی می‌گوید: این ایده در میان سیاست‌گذاران کلان وجود داشت تا خودروسازان به‌صورت لکوموتیو عمل کرده و سایر بخش‌های مرتبط با زنجیره خودروسازی را به دنبال خود بکشند. این در حالی است که این ایده نتوانست راه‌گشا باشد. وی به تفاوت تحریم‌ها در دو دوره اشاره می‌کند و می‌گوید: تحریم‌های دور جدید به تحریم‌های ویروسی مشهور است و علاوه بر شرکت‌ها، افراد مرتبط را هم تحت تاثیر قرار می‌دهد. همین مساله سبب می‌شود تا شرکت‌ها و مدیران آنها چندان تمایلی به ادامه همکاری با شرکای ایرانی در دوران تحریم نداشته باشند. در ارتباط با شباهت‌های میان دو دوره تحریم هم نظر این کارشناس به کریمی سنجری نزدیک است. کاکایی می‌گوید: مشکل اصلی در حال حاضر نقل‌وانتقال مالی است که در هر دوره تحریم‌ها قابل مشاهده است.

میانگین امتیازات ۳ از ۵
از مجموع ۲ رای

شاهین احمدزاده

نویسنده و مترجم مجله "پدال"

مطالب مشابه

‫۱۴ دیدگاه‌ها

  1. Genius

    ۱۸ دی ۱۳۹۷
    سوابق: (1231 ديدگاه)

    نه فقط در بحث خودروسازی که در تمام شئون اصلا و ابدا آقای اوباما نتونسته بود تحریم هایی تا این حد قوی و همه جانبه و اثرگذار طراحی و اجراء کنه.البته این طبیعی بود چون دموکرات ها ذاتا ملایم ترن یا باصطلاح با پنبه سر میبرند!
    ولی درد اصلی و عذاب آور ما اینه که باید وزارت علوم ، تحقیقات و فناوری رو مقصر دونست و از تمام وزرای سی سال اخیر بازخواست کرد که آخه چرا کیفیت رو قربانی کمیت کردید؟؟؟الآن تو ایران اوضاع جوری شده که بری کویر لوت برای آفرود و کویرپیمایی یهو می بینی اون وسطا یه ساختمون چهار اتاقه رفته بالا و بزرگ بنر زده “جذب دانشجوی لیسانس و فوق لیسانس بدون کنکور”اونوقت خروجی این مثلا دانشگاه ها میشه اینکه حتی رینگ آلومینیومی تیبا و ساینا هم وابسته به مساعدت و الطاف خارجیاست و داخلیها از تامینش ناتوانند!!!

    موافقم 0
    مخالفم 1
    1. مهیار

      ۱۸ دی ۱۳۹۷
      سوابق: (5 ديدگاه)

      داداش موقع اوباما قبلش احمدی نژاد طلا ذخیره کرد ، و برجامم نبود ، هسته ای بود شوق مذاکره داشتند فقط فشار میخواستند بیارند
      دوره ترامپ هسته ای نابود شده بود، به مدد اعتدال و کلی سکه پیش فروش کردند و دلار رانتی 4200 باعث شد هدف ترامپ نابودی باشه نه فشار
      اوباما و ترامپ یکی هستند فرقی ندارند برای ما ولی رییس جمهور های ما در سیاست خارجی زمین تا اسمون فرق دارند

      موافقم 0
      مخالفم 1
  2. حمید

    ۱۸ دی ۱۳۹۷
    سوابق: (1724 ديدگاه)

    صنعتی که حمایت بشه تا ابد هم همینه
    صنعتی که بجای اینکه تو زمانی که هم تحریم نیست بیاد دو نفر نیروی طراح جهانی رو استخدام کنه و کلی متخصص خوب ایرانی رو هم استخدام کنه پسر خاله ها و پسر عمو ها رو سر کار میزاره همینه
    صنعتی که تا راه باز میشه میره سراغ پژو و رنو همینه

    موافقم 1
    مخالفم 0
    1. ahmad

      ۱۸ دی ۱۳۹۷
      سوابق: (566 ديدگاه)

      مطئمن باش اگه به جای پژو و رنو ، سراغ هر شرکت دیگری هم میرفتن باز هم الان همین اش و کاسه بود ، من نمیدونم چرا بعضیاتون میخواید بین برخی کشورها و یا بعضی شرکتها تفاوت قائل بشید ، اگه میرفتم سراغ فلان شرکت بهتر بود ، اگه با فلان کشور قرارداد بسته بودیم بهتر بود ، در صورتی که تمام دنیا در مقابل ایران یک جبه دارند ، اگه تو مسائل دیگه باهم اختلاف نظر داشته باشن ولی به ایران که میرسن باهم موافق هستند ، حتی کشورهای به اصطلاح دوست و تا زمانی که ما سیاستمون رو تغییر ندیم ، تو همه زمینها ، بهتر که نمیشه ، هیچ ، روز به روز بدتر هم خواهد شد .

      موافقم 1
      مخالفم 0
  3. Amir

    ۱۸ دی ۱۳۹۷
    سوابق: (730 ديدگاه)

    شاید این تحریم ها و ورشکستگی گاری سازان داخلی باعث بشه تعداد کمتری از هموطنامون کشته و مجروح بشن از این لحاظ این تحریم ها کاملا به نفع مردم ایرانه.حالا حالا ها این جانیان و خائنین باید تقاص پس بدن.

    موافقم 0
    مخالفم 1
    1. Mآsكvيch

      ۱۸ دی ۱۳۹۷
      سوابق: (111 ديدگاه)

      داداش تحریم هیچوقت رو اونایی که باید فشار بیاره نمیاره! با تحریم همیشه قشر پولدار،پولدار تر و قشر متوسط به ضعیف و قشر ضعیف به ضعیف تر تبدیل میشه! الان قیمت ها رفت بالا کیا زندگی واسشون سخت تر شد؟ مردم عادی یا یه عده دیگه؟
      تحریم جواب نمیده
      ترامپ هم فقط سر لجبازی داره اینطور میکنه،خوش شانس باشیم دور دوم رای نیاره

      موافقم 1
      مخالفم 0
      1. Amir

        ۱۸ دی ۱۳۹۷
        سوابق: (730 ديدگاه)

        دوست عزیزم کاملا باهات موافقم تحریم ها در ایران همیشه باعث فقیرتر شدن مردم و ثروتمندتر شدن ب.ز ها بوده اما در این مورد به خصوص یعنی خودروسازی اتفاقا چیز بدی نیست.حداقلش اینه که این گروه مافیایی خودروسازی تحت فشار قرار میگیره و تولیدات بنجلشون روی دستشون باد می کنه.مردم ما متاسفانه همت این رو نداشتن که باهاشون مقابله کنن حداقل اینجا تحریم ها باعث ورشکستگیشون میشه.خب البته در کنارش قدرت خرید مردم هم کاهش پیدا می کنه اما شاید باعث بشه کمی فقط کمی مسئولین در مورد این صنعت تجدید نظر بکنن.

        موافقم 0
        مخالفم 1
      2. سورنا

        ۱۸ دی ۱۳۹۷
        سوابق: (1055 ديدگاه)

        تو فکر کردی آمریکا نمیدونه تحریم اونارو ماری نداره و روی مردم هست ؟

        دقیقا هدف تحریم هم همینه که به مردم فشار بیاد مردم هم به نظام فشار بیارن

        موافقم 1
        مخالفم 0
  4. shahryar

    ۱۸ دی ۱۳۹۷
    سوابق: (237 ديدگاه)

    بهتر!درشو تخته کنن تموم شه بره!
    به هر حال باید از یه جایی شروع شه….

    موافقم 0
    مخالفم 1
  5. حسین

    ۱۸ دی ۱۳۹۷
    سوابق: (2810 ديدگاه)

    ما از برجام استفاده خوبی نکردیم!
    ما هسته ای رو دادیم ، جاش یک چیزی گرفتیم که یک هزارم ارزشش بود اما از همونم استفاده نکردیم!
    تو هوایی به قرارداد ها با ایرباس و بویینگ نگاه کنید! بویینگ که بعد لغو برجام گفت ما سفارشات ایران را روی خط تولید هم نبردیم! ایرباس هم جز ۳ هواپیما که قبلا تولید شده بود برای ایرلاینی دیگر و اون ایرلاین بعلت ورشکسته شده هواپیما را تحویل نگرفته بود ، کاری نکرد! ( تا اونجایی که یادمه!)
    اما همون زمان خیلی ها گفتن هواپیما دست دو بخرید که هم ارزانتر هست و هم در بازار زیاده! هواپیما های زیر ۱۰ سال! اما مدیران چون دنبال پز دادن با هواپیما تو بودن گفتن اونا یه مشت دلواپس بی سواد اند! ما میتونستیم تو اون دو سال ۵۰ هواپیما دست دو در کنار هم ۳ تا ایرباس بخریم و منتظر بویینگ نباشیم!
    تو خودرویی هم به جای میدون دادن به رنو برای تاسیس کارخانه مستقل و به روز کردن شرکت های قطعه سازی در کنار واردات پژو ۲۰۰۸ و … ، رفتیم دنبال ایجاد خط تولید بیشتر!
    باز هم کارشناس های دلواپس گفتن ما مثل ترکیه اول باید قطعه ساز قوی باشیم ، بعد دنبال خودروسازی بریم! اما باز هم مشت اهنین دولت نسارشون شد!
    این ها گوشه ای از صنایع مختلف بودن که بخاطر اشتباهات مدیران دولتی ، اهداف سیاسی و حزبی ، سوختن و فرصت شان از بین رفت!

    موافقم 0
    مخالفم 1
    1. حسین

      ۱۸ دی ۱۳۹۷
      سوابق: (2810 ديدگاه)

      نثار*

      موافقم 0
      مخالفم 0
    2. مهدی

      ۱۸ دی ۱۳۹۷
      سوابق: (1326 ديدگاه)

      اتفاقا دلواپسان دنبال لغو بزجام بودن

      موافقم 1
      مخالفم 0
  6. UNAS

    ۱۸ دی ۱۳۹۷
    سوابق: (1829 ديدگاه)

    ارزش خوندن نداره …

    موافقم 0
    مخالفم 1

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

لطفاً از نوشتن به‌صورت پینگلیش، اجتناب نمایید. نظرات حاوی توهین، عبارات غیراخلاقی، سیاسی، مطالب غیر مرتبط، اسپم، ترول و تبلیغاتی پذیرفته نمی‌شوند. برای تغییر آواتار خود می‌توانید از سایت گراواتار استفاده نمایید.

دکمه بازگشت به بالا