هزینه پنهان خودروهای پرمصرف؛ بزرگ‌ترین تهدید اقتصادی ایران
بررسی‌های تحلیلی نشان می‌دهد هزینه واقعی ناوگان خودروهای پرمصرف نو و فرسوده تا ۱۰ برابر بیش از یارانه سوخت برای دولت بار مالی ایجاد می‌کند، اما سیاست‌گذاری همچنان بر افزایش قیمت بنزین متمرکز است؛ تمرکزی که نه علمی است و نه مؤثر.
دولت و شخص رئیس جمهور و معاونت جدید انرژی وی و وزرای مختلف و سخنگوی دولت و بسیاری از دولتمردان و قانونگذاران، اخیرا بر طبل گرانی قیمت سوخت می‌کوبند و دائم تفاوت قیمت بنزین یارانه‌ای 1500 تومانی و قیمت تولید شده آن یا قیمت وارداتی آن را چون چماقی بر فرق سر مردمی می‌کوبند که مالک واقعی همه این منابع هستند. اما این تمام ماجرا و نمایش نیست. دولت درواقع در حال کمرنگ کردن نقش مقصران واقعی است و نگاهها را به سمتی دیگر می‌برد.
اهمیت ۱۰ برابری مسئله مصرف سوخت
مطالعات کارشناسی نشان می‌دهد حل بحران خودروهای پرمصرف باید ۱۰ برابر مهمتر از سیاست‌های قیمتی بنزین برای دولت باشد. پرمصرف بودن خودروهای تولیدی و فرسودگی ناوگان معادل ۱۰۰۰ درصد هزینه بیشتر در مصرف سوخت، پرداخت یارانه و افزایش آلودگی هوا تحمیل می‌کند؛ بااین‌حال، این موضوع هنوز در سطح تصمیم‌گیری کلان جدی گرفته نشده است.
در حالی‌که افزایش قیمت بنزین تنها ۲۰۰ تا ۳۰۰ همت آورده مالی دارد، هزینه مصرف اضافی ناشی از ناوگان پرمصرف چندین برابر این مبلغ است، اما دولت‌ها به آن کمترین توجه را داشته‌اند.
ابعاد بحران مصرف خودروها در ایران
طبق آمار سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران (ایدرو) و مرکز پژوهش‌های مجلس:
- از ۴۲ میلیون خودرو و موتورسیکلت فعال کشور
- ۲۲ میلیون وسیله نقلیه فرسوده هستند
اما نکته مهمتر این است که حتی خودروهای نوی غیر فرسوده تولیدی هم نقشی بسیار بزرگ و پررنگ در مصرف بی‌رویه سوخت دارند. طوری که رئیس جمهور اخیرا ناچار شد اعتراض خود را به مصرف سوخت 10 تا 15 لیتری خودروهای تولیدی فعلی بیان نماید و خواستار توجه به خودروهای هیبریدی و کم مصرف‌تر شود.
به عنوان یک نمونه عینی، نگارنده در یک سال اخیر دو خودرو، یکی هاچ‌بکی تولید داخل از سایپا و دیگری یک خودروی پلاگین هیبریدی وارداتی را خریداری کرده‌ام. جالب اینجاست که خودروی معروف و پرفروش کوچک داخلی ما مصرفی در حد 10 لیتر در هر صد کیلومتر دارد اما آن دیگری که شاسی بلندی بزرگ و سنگین است به واسطه تکنولوژی روز خود تنها حدود 3.3 لیتر بنزین مصرف می‌کند که آن را هم می توان با نوع رانندگی کاهش داد! این بدان معنی است که ادامه تولید هر خودروی فعلی در شرکت‌های خودروسازی ما با نرخ حدود سالانه یک میلیون دستگاه و مصرف میانگین 10 لیتر و مصرف سالانه:
- برای هر خودرو 1500 لیتر
- برای کل تولید یک سال 1,500,000,000 لیتر
- این خودروها در طول چرخه عمر حدود 15 ساله خود در ایران 18 میلیارد دلار سوخت مصرف می‌کنند (بیش از ارزش ذاتی خود خودرو به اقتصاد کشور ضربه می‌زنند)
در حال حاضر مصرف روزانه سوخت در ایران نیز به شکل نگران‌کننده‌ای بالاست:
- مصرف سرانه بنزین: حدود ۰.۹۵ لیتر برای هر نفر در روز
- مصرف سرانه گازوئیل: حدود ۰.۸۸ لیتر برای هر نفر در روز
این ارقام تقریباً دو برابر میانگین جهانی است و دلیل اصلی آن، مصرف ۲ تا ۳ برابری خودروهای فعلی است.
پیامدهای خودروهای با تکنولوژی پایین و خودروها و موتورسیکلت‌های فرسوده یعنی:
- مصرف دو یا سه برابری سوخت
- پرداخت یارانه بیشتر
- آلودگی بیشتر
- مرگ‌ومیر بیشتر
- هزینه تمام‌شده بالاتر بنزین
محاسبات اقتصادی: زیان مصرف سوخت بالا چقدر است؟
بارها در پدال در محاسبات مختلف نشان داده‌ایم که هدررفت منابغ ملی و بودجه کشور ناشی از تداوم تولید خودروهای پرمصرف و حفظ ناوگان فعلی چقدر فشار روی اقتصاد کشور وارد کرده و باعث فقر ملی شده است. براساس محاسبات ارائه‌شده با قیمت بنزین جهانی ۸۰ سنت:
- سناریوی خوش‌بینانه:هدررفت سوخت تنها ناشی از فرسودگی = معادل ۲۷ درصد بودجه کشوریعنی حدود ۱۴۵۰ همت
- سناریوی بدبینانه:هدررفت سوخت ناشی از فرسودگی و خودروهای پرمصرف = معادل ۵۲ درصد بودجهیعنی حدود ۲۸۹۰ همت
این ارقام نشان می‌دهد هزینه واقعی فرسودگی، چند برابر کل درآمد دولت از افزایش قیمت بنزین است.
چرا تمرکز صرف بر قیمت‌گذاری بنزین گمراه‌کننده است؟
رئیس‌جمهور در ماه‌های اخیر بارها بر «ناترازی بنزین» و «هزینه تمام‌شده ۸ هزار تومانی» تأکید کرده است. این تأکید بیشتر بر کسری ارز و یارانه پنهان تمرکز دارد؛ درحالی‌که ریشه اصلی ناترازی، اتلاف ۳۵ تا ۷۰ میلیون لیتر سوخت در روز توسط ناوگان فرسوده است.
این رقم ۵ تا ۱۰ برابر بیشتر از میزان واردات سوخت است.
چهار دلیل برای رد رویکرد افزایش قیمت بنزین
۱. مقیاس واقعی مشکل اشتباه تشخیص داده شده
- واردات روزانه: ۵ تا ۷ میلیون لیتر
- هدررفت روزانه به‌دلیل فرسودگی: ۳۵ تا ۷۰ میلیون لیتر
اگر سالانه ۲ میلیون وسیله فرسوده اسقاط شود، نه‌تنها واردات بنزین حذف می‌شود، بلکه ایران دوباره صادرکننده بنزین خواهد بود.
۲. هزینه انسانی غایب در محاسبات
طبق آمار وزارت بهداشت:
- ۵۳ تا ۵۹ هزار مرگ سالانه ناشی از آلودگی هوا
- ۴۰ تا ۶۰ درصد این مرگ‌ها مستقیما به خودروهای فرسوده وابسته است
این خسارت انسانی در هیچ محاسبه بودجه‌ای در نظر گرفته نمی‌شود.
۳. تمرکز بر یارانه پنهان، غفلت از هدررفت واقعی
- کل یارانه انرژی: حدود ۱۰۰۰ تا ۱۵۰۰ همت
- هدررفت ناشی از فرسودگی: ۱۴۵۰ تا ۲۸۰۰ همت
افزایش قیمت بنزین فقط ۱۰۰ تا ۲۰۰ همت کاهش هزینه دارد، اما اسقاط سالانه ۲ میلیون خودرو ۳۵۰ تا ۷۵۰ همت درآمد خالص ایجاد می‌کند.
۴. بی‌اثر بودن افزایش قیمت در اقتصاد تورمی
افزایش قیمت بنزین بدون اصلاح نرخ ارز، همان تجربه تکراری آبان ۹۸ را رقم می‌زند؛ شوک قیمتی، اعتراض اجتماعی، و اثری که چند ماه بعد با افزایش نرخ ارز بی‌اثر یا حتی معکوس می‌شود.
چرا دولت‌ها به اصلاح نزدیک نمی‌شوند؟
به نظر می‌رسد:
- لابی خودروسازان
- مشکلات ساختاری واردات خودرو کم‌مصرف
- تعرفه‌های سنگین واردات
باعث شده نوسازی ناوگان بیش از حد پرهزینه یا غیرممکن جلوه کند؛ درحالی‌که مصرف‌کنندگان کم‌درآمد با خودروهای پرمصرف بیشترین آسیب را از افزایش قیمت بنزین می‌بینند.
جمع‌بندی: مسیر درست چیست؟
بر اساس محاسبات جدول‌شماره‌یک:
- هزینه نوسازی ناوگان طی ۵ سال: ۳۰۰۰ تا ۴۰۰۰ همت
- صرفه‌جویی و سود ناشی از اسقاط: ۲۸۰۰ تا ۴۲۰۰ همت
- جان نجات‌یافته: ۵۳ هزار نفر در سال
در مقابل:
- اثر افزایش قیمت بنزین: ۲۰۰ همت
- احتمال تکرار بحران‌های اجتماعی
- بدون نوسازی ناوگان، بدون کاهش مصرف
افزایش قیمت بنزین نه‌ضروری است و نه عقلانی؛ اما اسقاط ناوگان، هم اقتصادی است، هم محیط‌زیستی، هم اجتماعی. اولویت راه حل بحران بنزین و آلودگی هوا و هدررفت منابع کشور و فشار اقتصادی چیست؟ گرانی بنزین یا پیشگیری از تولید خودروهای پرمصرف و آزادسازی واردات خودروهای مدرن و اسقاط خودروهای فرسوده؟ نظرات خود را با ما در میان بگذارید.