میتسوبیشی اف-2، روح سامورایی در یک جنگنده غربی

ماجرای میتسوبیشی اف-2 به کمی قبل از معرفی میتسوبیشی لنسر نسل اول در سال 1992، به دهه‌ی 1980 و تصمیم ارتش ژاپن برای ساخت یک جنگنده‌ی پشتیبانی در کنار جنگنده‌ی برتری هوایی اف-15 جی، و جایگزینی میتسوبیشی اف-1 برمی‌گردد. یکی از شروط اصلی دولت ژاپن، بومی‌سازی و ایجاد پایه‌های تکنولوژی ساخت جنگنده‌های پیشرفته در داخل کشور بود و علاقه‌ای به خرید و واردات یک پرنده‌ی حاضر و آماده وجود نداشت.

تصویر: میتسوبیشی اف-1 (بالا) و اف-4 فانتوم (پایین) ژاپنی. اف-2 برای جایگزینی این دو جنگنده توسعه داده شد. اف-1 در سال 2006 و فانتوم ژاپنی – با وجود ارتقای گسترده و بهره بردن از سیستم‌های الکترونیکی مدرن و مشابه با جنگنده‌ی اف-16 – در سال 2019 بازنشسته شد.

کارشناسان با دید تردید به ایده‌ی ساخت یک جنگنده‌ی صد درصد بومی و نسل 4 ژاپنی می‌نگریستند؛ زیرا سامورایی‌ها علیرغم توان صنعتی و علمی بسیار بالا، هنوز تجربه و آمادگی کافی برای قدم گذاشتن به‌تنهایی در این مسیر ناپیموده را نداشته و شکست احتمالی آن‌ها در میانه‌ی راه این پروژه‌ی پرخرج یا حتی به پایان رساندن آن با یک خروجی ضعیف و محصولی غیررقابتی باعث تضعیف شدید نیروی هوایی این کشور به‌عنوان یک بازیگر نقش اصلی در شرق آسیا می‌شد. متحدین ژاپن در آن سوی اقیانوس آرام که این کشور را به‌عنوان قدرتمندترین متحد خود در شرق آسیا می‌دانند نیز نگرشی مشابه داشتند و برای منصرف کردن سامورایی‌ها از پروژه‌ی جنگنده‌ی تماماً بومی خود، گزینه‌هایی بسیار متنوع را به آنان پیشنهاد کردند؛ ازجمله خرید یا مونتاژ جنگنده‌های غربی همراه با انتقال تکنولوژی.

برای اف-2 مسیری که درنهایت انتخاب شد، اما یک قدم فراتر بود: انتخاب یک جنگنده‌ی غربی به‌عنوان زیرساخت و سپس ارتقای گسترده و بومی‌سازی تکنولوژی آن و درنهایت تبدیلش به یک اثر هنری با امضای مهندسین ژاپنی؛ برای این کار نیز هیچ گزینه‌ای بهتر از اف-16 یافت نشد. اف-16 موفق‌ترین جنگنده‌ی نسل 4 غربی در بازار صادراتی است و کارنامه‌ی رزمی درخشانی دارد.

در سال 1987 اف-16 به‌عنوان زیرساخت و پایه‌ی این طرح جدید انتخاب شد و اولین نمونه‌ی پرنده‌ی جدید که اف-2 نام گرفت، در سال 1995 پرواز نمود و 5 سال بعد نیز تحویل این هواپیما به نیروی هوایی ژاپن آغاز شد. شرکای اصلی پروژه، صنایع سنگین میتسوبیشی، سوبارو (صنایع سنگین فوجی)، و نیز صنایع سنگین کاوازاکی (تلفظ درست: کاواساکی) در سمت ژاپن و شرکت لاکهید مارتین (جنرال داینامیکس) بودند.

هزینه‌ی این پروژه 60 درصد بر عهده‌ی ژاپن بود و 40 درصد را نیز دولت ایلات متحده تقبل نمود تا با انتقال گسترده‌ی تکنولوژی از امریکا به ژاپن و توسعه و گسترش این تکنولوژی در خاک ژاپن در بستر پروژه‌ی اف-2، دو دشمن قسم‌خورده‌ی قدیمی این بار از همکاری و تعامل با یکدیگر سودی سرشار ببرند. عائده‌ی این همکاری برای ژاپن جنگنده‌ی اف-2 و برای شریک دیگر، ادغام گسترده‌ی تکنولوژی ژاپنی‌ها در صنعت هوانوردی و انتقال آن به کشور خود بود.

تصویر: اف-2 و کوه فوجی (Fuji). این آتش‌فشان خاموش یکی از نمادهای کشور ژاپن و برای مردمش بسیار مورد احترام است.

اف-2 هم چون اف-16 یک جنگنده‌ی تک موتوره، تک سرنشینه و با قابلیت ایفای وظایف متعدد و متنوع است. این هواپیما به سرعت لقب "واپیر زیرو (Viper Zero)" را برای خود دست و پا نمود که از ترکیب نام اصلی اف-16 (واپیر) و نام ماندگار زیرو (به یاد جنگنده‌ی چابک و حماسی ارتش ژاپن در جنگ جهانی دوم) برگرفته شده است. واپیر زیرو نسخه‌ی دوسرنشینه نیز دارد که برای آموزش خلبانان ارتش ژاپن به کار گرفته می‌شود.

تصویر: A6M زیرو و تلاش برای حمله‌ی انتحاری (Kamikaze) به نبردناو آمریکایی (بالا). زیرو و هلکت، دو دشمن قدیمی که اکنون کنار هم پرواز می‌کنند (پایین). تا قبل سال 1942 که یک فروند زیرو به صورت سالم در آلاسکا به دلیل صدمه‌دیدگی سقوط کند و جزئیات دقیق و نقاط ضعف آن کاملاً شناخته شود، یک رقیب ترسناک برای خلبانان آمریکایی بود. پیش از جنگ امریکا-ژاپن گزارش‌هایی از صحنه‌ی نبرد چین و ژاپن و خلبانان آمریکایی حاضر در آن کشور که با ژاپنی‌ها می‌جنگیدند در مورد توانایی‌های خارق‌العاده، چابکی و مانورپذیری حیرت‌انگیز زیرو رسیده بود اما تمام این گزارش و اخطارها از طرف فرماندهان حاضر در امریکا نادیده گرفته شدند؛ ازنظر مقامات آمریکایی وجود چنین جنگنده‌ای با توانایی‌های توصیف شده، ازنظر علم آئرودینامیک غیرممکن بود!

واپیر زیرو مجهز به تکنولوژی‌هایی است که در زمان معرفی‌اش، هرگز در جنگنده‌ای دیده نشده بودند و به‌نوعی، یک هنرنمایی مخصوص از طرف سامورایی‌ها به‌حساب می‌آمد. چشم بینای اف-2، رادار آرایه فازی فعال J/APG-1 است و با ادغام این رادار در اف-2 ژاپن به اولین کشوری تبدیل شد که یک جنگنده مجهز به تکنولوژی انقلابی رادار آرایه فازی فعال در خدمت دارد. ایالات‌متحده تا زمان ورود به خدمت اف-22 چنین جنگنده‌ای نداشت.

اف-2 ازنظر ابعاد 25 درصد بزرگتر از اف-16 است که این سایز بزرگتر و بال‌های پهن‌تر مانورپذیری بهتری نسبت به اف-16 به آن می‌دهد (اف-16 خود از مانورپذیرترین و چابک‌ترین پرنده‌های تاریخ هوانوردی نظامی به شمار می‌رود). با وجود ابعادی این چنین بزرگتر، اف-2 فقط 3 تا 5 درصد از اف-16 سنگین‌تر است که این اختلاف وزن اندک را مدیون استفاده از مواد کامپوزیت بسیار پیشرفته با تکنولوژی ژاپنی است. افزون بر کاهش وزن، این مواد باعث کاهش سطح مقطع راداری و نیز دوام بیشتر سازه‌ی هواپیما در برابر خوردگی و ساییدگی می‌شوند.

قلب سوزان اف-2 یک نسخه‌ی مخصوص از موتور اف-110 جنرال الکتریک است که توسط شرکت IHI، بزرگ‌ترین سازنده‌ی موتورهای جت در ژاپن و تأسیس شده در سال 1853، ساخته می‌شود و با ایجاد رانش 131 هزار نیوتنی، این سامورایی عصبانی را به سرعت 2 برابر صوت می‌رساند. وزن سازه‌ی جنگنده بدون سوخت و مهمات 9.5 تن است و می‌تواند با حداکثر وزن 22 تن از زمین برخاسته و با 18 تن فرود آید. برای برخاستن از زمین تنها به 450 متر طول باند و برای فرود آمدن نیز به باندی 625 متری نیاز دارد. مهندسین ژاپنی برای کاهش طول باند مورد نیاز برای فرود چتر ترمز مخصوصی را نیز به اف-2 اضافه نموده‌اند.

اف-2 از یک توپ 20 میلی‌متری 6 لولام 61 ولکان استفاده می‌کند که توان شلیک 6 هزار گلوله در دقیقه را دارد و تا فاصله‌ی 600 متری توان نفوذ به سازه‌ی جنگنده‌ی رقیب را دارا است. افزون بر این تفنگ، اف-2 می‌تواند بیش از 8 تن بمب و موشک بار بزند و موشک‌های هوا به هوا و هوا به زمین متنوعی را شلیک کند؛ اما بی‌شک مرگبارترین سلاح‌های این جنگنده موشک‌های ضد کشتی ASM-3 است که در درجه‌ی اول برای شلیک از اف-2 ساخته شد و دو سال قبل، تولید انبوه آن پس از سال‌ها تحقیق و ارتقاهای مکرر در حین پیشرفت پروژه که هرکدام باعث صرف میلیاردها یِن از بودجه‌ی دفاعی ژاپن شد، آغاز گردید (بله کمال‌گرایی مخصوص ژاپنی‌ها را در اینجا هم می‌توان دید). ژاپن یک کشور محصور در آب است و ازاین‌رو، نیروی دریایی، کشتی، زیردریایی و موشک/بمب ضدکشتی جایگاه مهمی در تفکر رزمی این کشور دارد و ژاپن همواره یکی از برترین سازندگان این تسلیحات بوده است.

ASM-3، یک تن وزن دارد و با سرعت تقریبی 4000 کیلومتر بر ساعت حرکت می‌کند و برد 400 کیلومتری پس از شلیک دارد. سیستم هدایتی آن نیز بسیار پیشرفته و ترکیبی از هدایت ماهواره‌ای در ابتدای مسیر، سپس تصحیح مسیر خود برای شکار دقیق‌تر اهداف متحرک و حرکت به سمت موقعیت جدید آن‌ها و در آخر روشن کردن رادار موجود در دماغه‌ی خود موشک و حرکت نهایی به سمت کشتی دشمن است. در صورت ایجاد اختلال بر روی رادار نیز ASM-3 مشکلی برای نابود کردن هدف خود نخواهد داشت؛ چراکه می‌تواند از پارازیت‌های ارسال شده نیز برای کشف دقیق‌تر کشتی دشمن استفاده کند (حرکت به سمت منبع ارسال امواج اخلالگر). درواقع کشتی دشمن با ارسال پارازیت بر روی رادار ASM-3 به این موشک برای یافتن خود کمک می‌کند.

تصویر: ترسیم الگوی پروازی موشک ASM-3. آن را می‌توان از ارتفاع بالا یا پایین و حتی جدیداً از سکوهای پرتاب ساحلی شلیک کرد. در مرحله‌ی آخر موشک با یک شیرجه ارتفاع خود را کاهش می‌دهد تا پرواز در ارتفاع 2 متری سطح آب رهگیری و مقابله با آن توسط سامانه‌های پدافندی کشتی بسیار دشوار شود.

اف-2 نیز همانند دیگر ساخته‌های سامورایی‌ها، کیفیت و قابلیت اعتماد در سخت‌ترین شرایط را به‌عنوان امضای کشور ژاپن بر پیشانی دارد و از کم‌سانحه‌ترین هواپیماهای جنگنده است. با این حال، یکی از تلخ‌ترین خاطرات مردم ژاپن که با نام این هواپیما گره خورده است زلزله‌ی مهیب 9.1 ریشتری در 20 اسفند سال 1389 و سونامی غول‌آسا به دنبال آن بود که باعث آسیب شدید به این کشور، ازجمله مجمع‌الجزایر ماتسوشیما شد. از 18 فروند اف-2 که در پایگاه هوایی این جزیره آرمیده بودند 5 فروند به قدری آسیب دیده که قابل تعمیر نبودند، 13 فروند باقی مانده با صرف هزینه‌ی سرسام‌آور 13 میلیارد ین به ازای هر هواپیما (بیشتر از قیمت هواپیمای نو) کاملاً مشابه با روز اول ورود به خدمت خود بازسازی و مجدداً وارد سازمان رزم هوایی ژاپن شدند.

اف-2 حداقل تا قبل از ورود به خدمت اف-16 بلاک 70/72 (مجهز به رادار آرایه فازی فعال) پیشرفته‌ترین نسخه از اف-16 حساب می‌شد و به دلیل تکنولوژی‌های بی‌سابقه‌اش و هزینه‌ی گزافی که با توسعه‌ی این تکنولوژی‌ها به خاطر اف-2، به پروژه تحمیل شد؛ به‌عنوان یکی از گران‌قیمت‌ترین پرنده‌های جهان، شناخته شده و هر فروند از آن بیش از 2 برابر اف-16 قیمت داشت. وایپر زیرو چابک و زیباست و تسلیحات بیشتری از اف-16 حمل می‌کند. اما شاید هدف سازندگانش بیش از هر چیزی نمایش غرور و توان صنعتی کشور خود – ولو به قیمت گزاف – بود. بعد از سال 2030 اف -2 در حالی که ناوگانش هنوز جوان، پیشرفته، و قادر به ادامه‌ی خدمت خواهد بود با اف-35 و جنگنده‌ای از نسل 6، محصول همکاری مشترک ژاپن و انگلستان، جایگزین خواهد شد تا توان رزمی نیروی هوایی ژاپن که در سال‌های اخیر بسیاری از محدودیت‌های خود خواسته بر توان نظامی خود را لغو کرده است، با جنگنده‌های نسل 5 و 6 بیش از پیش تقویت شود.

نویسنده: بابک سزاوار کلاتی