نگاهی به F117 نایت‌ هاوک؛ چرا اولین جت رادارگزیز جهان بازنشسته شد؟

جنگنده F117 نایت‌هاوک، پیشگام فناوری رادارگریز بود و هوانوردی نظامی را متحول کرد؛ اما چرا این هواپیمای انقلابی پس از 25 سال خدمت در سال 2008 بازنشسته شد؟

جنگنده F117 نایت‌هاوک، هواپیمایی تک‌سرنشین و دوموتوره با سرعت زیرصوت بود که توسط لاکهید مارتین برای نیروی هوایی ایالات‌متحده طراحی و ساخته شد. این جنگنده به‌عنوان اولین هواپیمای عملیاتی جهان که کاملاً بر پایه فناوری رادارگریزی توسعه یافت، برای نفوذ به سامانه‌های دفاع هوایی پیشرفته، به‌ویژه موشک‌های زمین‌به‌هوای شوروی، طراحی شد. در دهه 1970، با پیشرفت سامانه‌های راداری و موشکی شوروی، نیاز آمریکا به هواپیمایی که بتواند بدون شناسایی وارد حریم هوایی دشمن شود، افزایش یافت. در سال 1975، آژانس پروژه‌های تحقیقاتی پیشرفته دفاعی (DARPA) رقابتی برای طراحی چنین هواپیمایی برگزار کرد. لاکهید با طرح موسوم به «الماس ناامید» در این پروژه برنده شد.

DARPA در سال 1976 قراردادی برای ساخت دو نمونه آزمایشی به لاکهید واگذار کرد. این نمونه‌ها با استفاده از قطعات موجود، مانند سیستم کنترل پرواز F16، موتورهای T38، چرخ‌های فرود A10 و سیستم‌های محیطی C130 ساخته شدند تا هزینه و زمان توسعه کاهش یابد. اولین پرواز این نمونهٔ آزمایشی در دسامبر 1977 موفقیت فناوری رادارگریزی را تأیید کرد. در نوامبر 1978، تصمیم به توسعه کامل F117 گرفته شد. اولین پروتوتایپ در ژوئن 1981 پرواز کرد و اولین نسخه تولیدی در سال 1982 تحویل نیروی هوایی شد. به دلیل محرمانگی پروژه، این هواپیما تا سال 1988 مخفی ماند و در سال 1983 به وضعیت عملیاتی اولیه رسید.

درمجموع، 64 فروند (5 پروتوتایپ و 59 نسخه تولیدی) بین سال‌های 1981 تا 1990 تولید شد. F117 اولین بار در عملیات «علت عادل» در پاناما (1989) به کار رفت اما شهرت اصلی خود را در جنگ خلیج‌فارس (1991) کسب کرد. در عملیات «طوفان صحرا»، این جنگنده‌ها با انجام 1271 سورتی پرواز، اهدافی حساس در بغداد را با دقت بالا و بدون تلفات نابود کردند. این موفقیت، فناوری رادارگریزی را به‌عنوان انقلابی در جنگ مدرن تثبیت کرد. F117 در جنگ‌های کوزوو (1999)، افغانستان (2001) و عراق (2003) نیز نقش کلیدی ایفا کرد، هرچند در کوزوو یکی از آن‌ها توسط موشک SAM سرنگون شد که تنها تلفات عملیاتی این جنگنده بود.

جنگنده F117 نایت‌هاوک به دلیل طراحی منحصربه‌فرد و فناوری پیشرفته‌اش، یکی از نمادهای هوانوردی نظامی است. بدنه زاویه‌دار با سطوح تخت برای انحراف امواج رادار، برخلاف انحناهای معمول هواپیماها، طراحی شد. پوشش بدنه با مواد جاذب رادار سطح مقطع راداری را به حدود 0.001 مترمربع کاهش داد که شناسایی توسط رادار را تقریباً غیرممکن می‌کرد. اگزوزهای موتور با طراحی ویژه، امضای حرارتی و مادون‌قرمز را به حداقل رساندند. این جنگنده با طول 20.08 متر، وزن خالی 13,380 کیلوگرم و حداکثر وزن برخاست 23,814 کیلوگرم داشت. دو موتور توربوفن جنرال الکتریک F404-GE-F1D2، هر یک با رانش 48 کیلونیوتن، سرعت زیرصوت تا 0.92 ماخ (حدود 1100 کیلومتر بر ساعت) فراهم می‌کردند.

برد پرواز حدود 1720 کیلومتر بدون سوخت‌گیری هوایی بود که با سوخت‌گیری افزایش می‌یافت و سقف پرواز به 13,700 متر می‌رسید. F117 برای حملات دقیق شبانه طراحی شد و محفظه تسلیحاتی داخلی آن دو بمب هدایت‌شونده لیزری (مانند GBU-10 یا GBU-27، هر یک 900 کیلوگرم) یا موشک‌هایی مانند AGM-88 HARM و AGM-65 Maverick حمل می‌کرد. به‌جای رادار فعال که رادارگریزی را مختل می‌کرد، از سیستم‌های رادار هواشناسی مادون‌قرمز (FLIR)، هدف‌گیری لیزری و ناوبری اینرسیایی استفاده می‌کرد. با یک خلبان، هندلینگ آن به دلیل طراحی غیرمتعارف دشوار بود و به سیستم پرواز با سیم وابسته بود. بااین‌حال، برای نبردهای هوایی یا پشتیبانی نزدیک مناسب نبود و ظرفیت تسلیحاتی محدود و سرعت پایین از محدودیت‌های آن بودند.

F117 در سال 2008، تنها 25 سال پس از ورود به خدمت، بازنشسته شد درحالی‌که انتظار می‌رفت تا دهه 2010 یا حتی 2020 فعال بماند. این بازنشستگی زودهنگام نتیجه ترکیبی از عوامل فنی، استراتژیک، اقتصادی و عملیاتی بود که در ادامه به‌تفصیل بررسی می‌کنیم.

ورود جنگنده‌های رادارگریز جدیدتر یعنی F22 رپتور و F35 لایتنینگ، دلیل اصلی بازنشستگی F117 بود. F22 که در سال 2005 عملیاتی شد، با رادارگریزی برتر، سرعت مافوق صوت، مانورپذیری بالا و قابلیت‌های چندمنظوره (ازجمله برتری هوایی)، از F117 کاملاً برتر بود. F35 نیز که توسعه آن در دهه 2000 آغاز شد، با حسگرهای پیشرفته، انعطاف‌پذیری در مأموریت‌های چندمنظوره (حمله، شناسایی، پشتیبانی) و شبکه‌سازی داده‌ها، جایگزین قدرتمندتری برای مأموریت‌های حمله دقیق ارائه داد. این جنگنده‌ها محدودیت‌های F117 مانند سرعت زیرصوت و ظرفیت تسلیحاتی محدود را برطرف کردند. درنتیجه، F117 به‌عنوان یک پلتفرم تک‌منظوره، در برابر رقبای چندمنظوره جایگاه خود را از دست داد.

فناوری رادارگریزی F117 به‌ویژه پوشش‌های جاذب رادار، نیاز به نگهداری گسترده داشت. این پوشش‌ها حساس به شرایط محیطی بودند و پس از هر مأموریت نیاز به بازرسی و تعمیر داشتند که زمان‌بر و پرهزینه بود. هزینه پرواز هر ساعت F117 حدود 40 هزار دلار برآورد می‌شد که بسیار بالاتر از جنگنده‌های متعارف مانند F16 بود. با افزایش سن ناوگان، هزینه‌های تعمیر و نوسازی قطعات نیز بیشتر شد و نیروی هوایی ترجیح داد منابع مالی خود را به توسعه F22 و F35 اختصاص دهد که فناوری‌های جدیدتر و هزینه‌های نگهداری نسبتاً پایین‌تری در بلندمدت داشتند.

در دهه 2000، تهدیدات جهانی تغییر کردند. جنگ‌های خلیج‌فارس و کوزوو که F117 در آن‌ها درخشید، بر اهداف ثابت و دفاع هوایی متمرکز بودند؛ اما درگیری‌های جدید، مانند افغانستان و عراق، نیازمند پشتیبانی نزدیک هوایی، استقامت طولانی‌تر و انعطاف‌پذیری در برابر تهدیداتی مثل شبه‌نظامیان بودند. F117 با طراحی برای حملات دقیق شبانه علیه اهداف استراتژیک، برای این مأموریت‌ها مناسب نبود. جنگنده‌هایی مانند F15E و پهپادهایی مثل MQ-9 ریپر برای این سناریوها کارآمدتر بودند. همچنین، پیشرفت رادارهای فرکانس پایین تهدیدی برای رادارگریزی F117 ایجاد کرد به‌ویژه پس از سرنگونی یکی از آن‌ها در کوزوو توسط سامانه SA-3.

طراحی F117 که در دهه 1970 توسعه یافت، بر اساس فناوری‌های آن زمان بود. فقدان رادار فعال، تسلیحات محدود و سرعت زیرصوت، آن را در برابر جنگنده‌های مدرن آسیب‌پذیر می‌کرد. ارتقاء این هواپیما برای رقابت با تهدیدات جدید، مانند افزودن حسگرهای پیشرفته یا تسلیحات بیشتر، مستلزم بازطراحی اساسی بود که از نظر اقتصادی توجیه‌پذیر نبود. در مقابل، F35 با حسگرهای یکپارچه و قابلیت‌های شبکه‌محور، به‌روزتر و قابل ارتقاء بود.

هرچند F117 در سال 2008 به‌طور رسمی بازنشسته شد اما گزارش‌ها نشان می‌دهند که تعداد محدودی از آن‌ها برای آزمایش و آموزش تا سال‌های بعد فعال ماندند. در سال‌های 2016 و 2017، تصاویری از پرواز F117 منتشر شد که گمانه‌زنی‌هایی درباره استفاده در آزمایش فناوری‌های جدید یا شبیه‌سازی دشمن در تمرینات را برانگیخت. بااین‌حال، این فعالیت‌ها محدود بود و ناوگان اصلی به انبار منتقل شد، جایی که بسیاری از آن‌ها در شرایط قابل پرواز نگهداری شدند.