اکتان پایین، هزینه بالا؛ ماجرای بنزین و موتورهای توربوی حساس!
مسئله کیفیت سوخت در ایران صرفاً یک دغدغه فنی برای علاقه‌مندان خودروهای وارداتی و توربوشارژ نیست، بلکه به‌طور مستقیم بر چرخه عمر خودروها، سلامت عمومی، هزینه‌های ملی و حتی اعتماد مصرف‌کننده به صنعت خودرو اثر می‌گذارد. موتورهای مدرن توربوشارژ که در بسیاری از خودروهای کره‌ای، ژاپنی، اروپایی و حتی نمونه‌های چینی مونتاژی استفاده می‌شوند، در اصل برای سوختی با حداقل استاندارد یورو ۵ طراحی شده‌اند.
این استانداردها الزاماتی در زمینه عدد اکتان، میزان گوگرد، ترکیبات آروماتیک و میزان اکسیژن سوخت دارند که چندان رعایت نمی‌شود. نتیجه این است که خودروهایی که در بازار جهانی از راندمان بالا، مصرف سوخت کم و آلایندگی محدود برخوردارند، در ایران با مصرف سوخت بیشتر، خرابی زودرس و آلایندگی بالاتر شناخته می‌شوند.
یکی از مهم‌ترین مشکلاتی که ناشی از بنزین بی‌کیفیت است، رسوب کربن در سیستم احتراق و روی سوپاپ‌هاست. این رسوبات به‌ویژه در موتورهای توربو که دمای کاری بالایی دارند، سریع‌تر شکل می‌گیرد و باعث اختلال در پاشش سوخت، کاهش راندمان احتراق و افزایش مصرف می‌شود.
در موتورهای GDI که انژکتورها مستقیم به داخل سیلندر سوخت را تزریق می‌کنند، این مسئله پررنگ‌تر است زیرا سوخت به‌طور مستقیم روی سوپاپ‌ها پاشیده نمی‌شود و ترکیبات ناخالص موجود در بنزین ایران لایه‌های چسبنده‌ای ایجاد می‌کنند. در بلندمدت، این رسوبات می‌توانند عملکرد انژکتور را مختل کرده و حتی باعث گیر کردن سوپاپ‌ها شوند.
یکی دیگر از آسیب‌های پنهان، تخریب تدریجی کاتالیست است. کاتالیست‌های مدرن بسیار حساس هستند و اگر بنزین حاوی گوگرد یا فلزات سنگین باشد، ظرفیت جذب و واکنش آن‌ها کاهش می‌یابد. کاتالیست که وظیفه کاهش آلاینده‌ها را بر عهده دارد، در نتیجه کیفیت پایین سوخت دچار انسداد یا افت بازدهی می‌شود و خودرو دیگر قادر به کنترل آلایندگی خود نخواهد بود.
این خرابی علاوه بر افزایش آلایندگی هوا، برای مالک هم به معنای هزینه سنگین تعویض کاتالیست است که در خودروهای وارداتی گاهی معادل چند ده میلیون تومان تمام می‌شود. علاوه بر این، خرابی کاتالیست باعث روشن شدن چراغ چک موتور و ورود خودرو به حالت اضطراری می‌شود که روی رانندگی و شتاب خودرو تأثیر منفی دارد.
از نظر اقتصادی، پایین بودن کیفیت سوخت باعث افزایش هزینه‌های مالک می‌شود. مصرف سوخت بالاتر، هزینه نگهداری و تعمیرات بیشتر، خرابی‌های زودهنگام قطعاتی مثل شمع، کویل، انژکتور، پمپ بنزین و حتی توربوشارژر از جمله پیامدهای مستقیم هستند. توربو به‌طور ویژه به کیفیت روغن و سوخت وابسته است، زیرا هرگونه ناک زدن یا احتراق ناقص می‌تواند به پره‌ها و یاتاقان‌های آن ضربه بزند.
توربو در دورهای بالا با سرعت چند صد هزار دور در دقیقه کار می‌کند و کوچک‌ترین اختلال در شرایط کاری، مثل ورود دوده یا دمای بیش از حد، می‌تواند باعث خرابی جدی شود. هزینه تعمیر یا تعویض توربو در ایران بسیار بالاست و گاهی تا چند صد میلیون تومان می‌رسد، درحالی‌که علت اصلی خرابی چیزی جز کیفیت پایین بنزین نیست.
از جنبه روانی و اجتماعی هم این مسئله بر اعتماد مصرف‌کنندگان اثر گذاشته است. خریدار ایرانی وقتی خودرو توربو یا هیبرید وارد می‌کند، انتظار دارد همان تجربه‌ای را داشته باشد که در بازار جهانی تبلیغ شده است؛ اما در عمل با مشکلاتی روبه‌رو می‌شود که ریشه در کیفیت پایین سوخت دارد و نه طراحی خودرو.
این باعث شکل‌گیری نوعی بدبینی به فناوری‌های مدرن شده است و حتی عده‌ای موتور توربو را ذاتاً پر ریسک و پرخرج می‌دانند، درحالی‌که در کشورهای اروپایی و آسیای شرقی این موتورها سال‌هاست بدون مشکل جدی استفاده می‌شوند. همین ذهنیت باعث می‌شود بسیاری از خریداران در ایران همچنان موتورهای تنفس طبیعی را ترجیح دهند، حتی اگر توان و بازده کمتری داشته باشند.
از سوی دیگر، پیامدهای زیست‌محیطی کیفیت پایین بنزین نیز غیرقابل‌چشم‌پوشی است. ترکیبات گوگردی موجود در بنزین بی‌کیفیت هنگام احتراق به دی‌اکسید گوگرد تبدیل می‌شوند که یکی از اصلی‌ترین عوامل باران‌های اسیدی است. ترکیبات آروماتیک مثل بنزن و تولوئن نیز سرطان‌زا هستند و در هوای آلوده کلان‌شهرها سهم بالایی دارند. آلاینده‌هایی مثل ذرات معلق هم ناشی از احتراق ناقص و کیفیت پایین سوخت هستند که مستقیماً وارد سیستم تنفسی انسان می‌شوند.
تحقیقات نشان داده آلودگی ناشی از خودروها در ایران سالانه هزاران نفر را به بیماری‌های قلبی و ریوی مبتلا می‌کند و امید به زندگی را کاهش می‌دهد. به‌عبارت دیگر، کیفیت پایین بنزین نه تنها به خودرو بلکه به سلامت شهروندان نیز آسیب می‌زند.
برای جبران کمبود اکتان، استفاده از مکمل‌ها یا اکتان بوسترها در ایران رواج یافته است. برخی از این محصولات وارداتی و باکیفیت هستند، اما بسیاری تقلبی یا فاقد استاندارد معتبرند. مصرف بی‌رویه یا نادرست این مکمل‌ها می‌تواند باعث تشکیل رسوبات جدید در موتور شود یا به کاتالیست آسیب بزند.
همچنین برخی مکمل‌ها حاوی فلزات سنگینی مثل منگنز هستند که هرچند به‌طور موقت عدد اکتان را افزایش می‌دهند، اما اثرات زیست‌محیطی خطرناکی دارند. این وضعیت نشان می‌دهد که حتی راهکارهای جایگزین هم در ایران بدون ریسک نیستند و مصرف‌کننده باید با دقت و آگاهی به سراغ آن‌ها برود.
در برخی پالایشگاه‌ها برای جبران کمبود اکتان از افزودنی‌هایی مثل MTBE و آروماتیک‌ها استفاده می‌شود که در کوتاه‌مدت نیاز را برطرف می‌کنند اما در بلندمدت آسیب‌زا هستند. در واقع، استفاده از این ترکیبات نوعی راه‌حل موقت است که مشکلات را به آینده منتقل می‌کند. تجربه کشورهای همسایه نشان داده است که با سرمایه‌گذاری در پالایشگاه‌های مدرن و کاهش استفاده از افزودنی‌های پرخطر، می‌توان کیفیت سوخت را به‌طور پایدار ارتقا داد.
یکی از پیامدهای غیرمستقیم کیفیت پایین سوخت، کاهش ارزش فروش خودروهای توربو در بازار دست دوم است. بسیاری از خریداران هنگام انتخاب خودرو کارکرده، از موتورهای توربو فاصله می‌گیرند زیرا نگران خرابی‌های ناشی از سوخت بی‌کیفیت هستند. این نگرانی باعث افت قیمت و کاهش جذابیت خرید این خودروها می‌شود. در نتیجه، مالکانی که با هزینه زیاد خودرو توربو خریداری کرده‌اند، هنگام فروش زیان قابل‌توجهی متحمل می‌شوند. این موضوع هم بُعد اقتصادی دیگری از ماجرای کیفیت پایین سوخت در ایران است.
با همه این مشکلات، راهکارهایی برای کاهش آسیب‌ها وجود دارد. استفاده از روغن موتور سنتتیک با گرید مناسب و تعویض به‌موقع آن می‌تواند بخشی از آسیب‌های ناشی از سوخت نامرغوب را جبران کند. سرویس منظم سیستم سوخت، تمیز نگه داشتن انژکتورها، استفاده از شمع‌های مرغوب و رعایت توصیه‌های کارخانه سازنده نیز نقش مهمی در کاهش ریسک دارند. رانندگی با دور موتور پایین و پرهیز از فشار بیش از حد به موتور در شرایط سوخت بی‌کیفیت، احتمال وقوع ناک را کمتر می‌کند. این راهکارها هرچند جایگزین بنزین باکیفیت نیستند، اما می‌توانند عمر مفید موتور را افزایش دهند.
در نهایت، مسئله کیفیت پایین بنزین در ایران یک بحران چندوجهی است که آثار آن فراتر از صنعت خودرو می‌رود. این مسئله هم بُعد فنی دارد، هم اقتصادی، هم اجتماعی و هم زیست‌محیطی. خودروهای توربوشارژ به دلیل ماهیت طراحی خود بیش از سایر موتورها از این بحران آسیب می‌بینند و همین موضوع باعث شده که مالکانشان بیش از دیگران با چالش روبه‌رو شوند.
راه‌حل نهایی تنها در ارتقای فناوری پالایشگاهی، سرمایه‌گذاری در تولید سوخت استاندارد و نظارت سخت‌گیرانه بر کیفیت است. تا زمانی که چنین اصلاحاتی انجام نشود، استفاده از خودروهای مدرن در ایران با ریسک بالای خرابی، هزینه‌های سنگین و تجربه رانندگی نامطلوب همراه خواهد بود و این مسئله شکاف میان فناوری جهانی و شرایط داخلی را عمیق‌تر خواهد کرد.