مقدمه
تحول در حملونقل به‌سمت کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و مصرف سوخت فسیلی شتاب گرفته است. در این گذار، خودروهای کاملاً باتری‌محور (BEV) نقطه‌هدف بلندمدت بسیاری از کشورها هستند؛ اما واقعیت‌های بازار، زیرساخت و زنجیره تأمین نشان می‌دهد گذار مستقیم و سریع به BEV برای همه کشورهای جهان و همه مصرف‌کنندگان اقتصادی به‌یک‌باره شدنی نیست. خودروهای هیبریدی (HEV) و پلاگین-هیبرد (PHEV) به‌عنوان راه‌حل‌های میان‌مدت می‌توانند کاهش محسوس مصرف سوخت و انتشار را تسهیل کنند و مزایای اقتصادی و عملیاتی ملموسی برای کشور فراهم سازند.
چرا باید سهم هیبریدی‌ها را افزایش داد؟
- نجات اقتصاد از یارانه پنهان سوختبارها در پدال محاسبه کرده‌ایم که یارانه پنهان و آشکار سوخت با حذف خودروهای فرسوده، پرمصرف و قدیمی می‌تواند مستقیم و غیرمستقیم به جیب مردم برگردانده شود.
- کاهش مصرف سوخت و آلودگی در کوتاه‌مدتهیبریدها به‌طور متوسط مصرف سوخت و انتشار CO₂ را نسبت به نمونه‌های بنزینی/دیزلی کاهش می‌دهند، به‌خصوص در ترافیک شهری و رانندگی مختلط.
- افزایش امنیت و انعطاف‌پذیری انرژیکاهش وابستگی به بنزین/گازوئیل وارداتی، کاهش هزینه ارزی و تقویت امنیت عرضه سوخت.
- هزینهٔ کل مالکیت (TCO) رقابتی‌تربا احتساب مصرف سوخت کمتر و هزینه‌های نگهداری ترجیحی، در بسیاری از سناریوها TCO هیبریدها به‌صرفه‌تر از خودروهای بنزینی است، مخصوصاً در خودروهای شهری و میان‌رده.
- مسیر عملیاتی برای ورود فناوری‌های پاک‌ترهیبریدها فرصت آموزش بازار، توسعه شبکه خدمات و ارتقای استانداردهای ایمنی و آلایندگی را فراهم می‌کنند—بدون نیاز فوری به پنجم‌شدن کامل زیرساخت شارژ سراسری.
روند جهانی — چه اتفاقی در دنیا می‌افتد؟
- رشد سریع خودروهای برقی و پلاگین: فروش خودروهای برقی (EV + PHEV) در جهان در ۲۰۲۴ به بیش از ۱۷ میلیون دستگاه رسید و سهم فروش بیش از ۲۰٪ گزارش شد؛ این رشد نشان‌دهنده تمایل بازار به الکتروموبیلیتی است.
- نقش هیبریدها در بازارهای خاص (مثال ژاپن): ژاپن که مهد فناوری هیبرید است، در ۲۰۲۴ بیش از دو میلیون دستگاه هیبریدی فروخته و بازار داخلی آن هم‌چنان سهم بزرگی از هیبریدها را حفظ کرده است؛ این نشان می‌دهد سیاست‌های ملی و زنجیره تأمین می‌تواند هیبرید را به‌عنوان راه‌حل غالب نگه دارد.
- سیاست‌های قوی و اهرم‌های مقرراتی: اتحادیه اروپا با اهداف سخت‌گیرانه کاهش CO₂ و ممنوعیت فروش خودروهای انتشار CO₂ از ۲۰۳۵ (قواعد مربوطه و اهداف میان‌مدت) مسیر شفاف تعقیب می‌کند؛ در عین حال بازنگری‌ها و بحث‌های اخیر درباره انعطاف در اجرا نیز جریان دارد.
- الگوی چین: ترکیب انگیزه‌ها و الزام‌ها: سیستم «اعتبارات دوتایی / NEV» چین که تولیدکنندگان را ملزم به کسب اعتبار NEV می‌کند، به‌طور مؤثری تولید و فروش خودروهای پاک (شامل PHEV/BEV) را تسریع کرده است. این مدل ترکیبی از تحمیل الزام و پشتیبانی مالی را نشان می‌دهد.
نکتهٔ کلیدی: سیاست‌های موفق معمولاً ترکیبی از «تحریک تقاضا» (مشخص: یارانه، معافیت مالیاتی، امتیازات شهری) و «فشار عرضه/تنظیم» (استانداردهای متوسط مصرف/CO₂، کوتاژها، اعتباردهی شرکتی) هستند.
استانداردها و ابزارهای جهانی برای افزایش سهم هیبریدی
در عمل، کشورها از مجموعه‌ای از ابزارها استفاده کرده‌اند. در جدول زیر مهم‌ترین ابزارها و اثربخشی نسبی‌شان آمده است:
ابزار / استاندارد | شرح کوتاه | نمونه جهانی | اثربخشی برای افزایش سهم هیبریدی |
|---|---|---|---|
استانداردهای میانگین CO₂ ناوگان (fleet CO₂ targets) | الزام تولیدکنندگان به کاهش متوسط انتشار محصولات‌شان | اتحادیه اروپا (محدودیت‌های 2025/2030 و هدف 0 g/km از 2035). | بالا — تولیدکنندگان برای رعایت هدف به مدل‌های کم‌مصرف و هیبریدی/EV رجوع می‌کنند |
کوتاژهای NEV / اعتبارات (credit mandates) | امتیازدهی به فروش NEV؛ تولیدکننده باید اعتبار کافی داشته باشد | چین — سیاست dual-credit. | خیلی بالا — باعث رشد سریع PHEV/BEV می‌شود |
یارانه خرید و معافیت مالیاتی | تخفیف مستقیم یا معافیت مالیاتی برای خریداران | چین، ژاپن، برخی ایالت‌های آمریکا. | بالا در کوتاه‌مدت؛ تداوم وابستگی به بودجه را می‌طلبد |
مشوق‌های کاربری شهری | حق ورود به مناطق کم‌آلاینده، پارکینگ ویژه، دسترسی به خطوط حملونقل ویژه | شهرهای اروپایی، آسیایی | متوسط — انگیزه رفت‌وآمد شهری را افزایش می‌دهد |
خرید و نوسازی ناوگان عمومی | الزام/ترغیب ناوگان دولتی و حملونقل عمومی به خرید هیبرید/EV | کشورهای مختلف؛ برخی قراردادهای خرید بزرگ | بالا برای تقاضای ساختاری |
استانداردهای سوخت و کنترل انتشار | ارتقاء استانداردها (e.g., Euro6/7) و محدودیت آلاینده‌ها | اتحادیه اروپا و کشورهای پیشرو | متوسط — به‌ویژه در کاهش آلاینده‌های محلی مؤثر |
(منابع: گزارش‌های بین‌المللی و مطالعات سیاستی درباره سیاست‌های EV/NEV و تجربه کشورهای پیشرو.)
تجربه کشورهای منتخب — درس‌هایی برای ما
- ژاپن: پیشران تاریخی فناوری هیبرید؛ ترکیب نوآوری صنعتی، بازارپذیری و سیاست‌های تشویقی منجر به سهم بالای هیبرید در بازار شده است.
- چین: با «اعتبارات دوتایی / NEV mandate» و یارانه‌های هدفمند، رشد سریع NEV (شامل PHEV) رقم خورد. این مدل به‌ویژه در تراز تولیدکنندگان داخلی بسیار مؤثر بود.
- اتحادیه اروپا: سیاست سخت‌گیرانه CO₂ و اهداف 2030/2035 بازار را به‌سمت EV و در مقطع گذار به PHEV/HEV سوق داده است؛ اما فشار صنعتی و بحث‌های تازه نشان می‌دهد نیاز به تنظیمات زمانی و پشتیبانی زیرساختی وجود دارد.
پیشنهادات سیاستی و نقشه‌راه برای افزایش سهم هیبریدی در کشور (طولِ برنامه: ۵ ساله)
اهداف پیشنهادی (نمونه)
- افزایش سهم خودروهای هیبریدی (HEV + PHEV) از کل وسایل نقلیه نو فروخته‌شده به حداقل ۲۰–۳۰٪ در پنج سال.
- کاهش متوسط مصرف سوخت ناوگان جدید به میزان ۱۵–۲۵٪ نسبت به خط مبنا در سه سال.
بسته سیاستی پیشنهادی (گام‌به‌گام)
پیاده‌سازی استاندارد میانگین مصرف/CO₂ (فازبندی‌شده)
- سال 1–2: تعیین اهداف میانگین ناوگان برای سازندگان و واردکنندگان (مثلاً کاهش X درصد تا پایان سال Y).
اجرای نظام اعتباری تولید/واردات (الگوی چین، با سازوکار بومی)
- به تولیدکنندگان/واردکنندگان اعتبار برای فروش PHEV/BEV اعطا شود؛ کسری اعتبار با خرید اعتبار از بازار داخلی یا واردات جبران گردد.
محرک‌های مالی هدفمند برای مصرف‌کننده
- معافیت مالیاتی یا تخفیف ثبت برای هیبریدها (موقت و تدریجی)، تشویق خرید ناوگان تاکسی/پیک موتوری هیبریدی یا PHEV.
اولویت‌بخشی به نوسازی ناوگان عمومی و حملونقل اشتراکی
- قرارداد خرید دولتی برای خودروهای هیبریدی در ناوگان شهری، اتوبوس‌های سبک هیبریدی و تاکسی‌ها.
ایجاد مشوق‌های شهری
- دسترسی به خطوط ویژه، معافیت پارکینگ یا ورود به محدودهٔ طرح ترافیک برای هیبریدها (در فاز آزمایشی).
تقویت ظرفیت خدمات و تامین قطعات
- آموزش سرویسگاه‌ها، استانداردسازی باتری/قطعات و تسهیل واردات قطعات هیبریدی.
اطلاع‌رسانی و آگاهی‌سازی عمومی
- کمپین‌های اطلاع‌رسانی درباره مزایای TCO، مصرف سوخت و تجربیات کاربری هیبریدها.
شاخص‌های کلیدی عملکرد (KPIs)
- سهم فروش سالانه هیبریدها (%)
- میانگین مصرف سوخت ناوگان جدید (لیتر / 100 km)
- کاهش انتشار CO₂ سالانه (تن)
- تعداد ایستگاه‌ها/تراک‌های خدمات تخصصی هیبرید در مراکز استان‌ها
شبیه‌سازی سریع اثرات (برآورد کیفی)
- کوتاه‌مدت (1–2 سال): افزایش محسوس در فروش مدل‌های هیبریدی با پیامد کاهش مصرف سوخت شهری و کاهش آلاینده‌ٔ محلی.
- میان‌مدت (3–5 سال): نوسازی قابل توجه ناوگان شهری و تاکسی‌ها، کاهش واردات سوخت و بهبود کیفیت هوا در کلان‌شهرها.
- بلندمدت (>5 سال): تسهیل گذار کامل‌تر به BEV زمانی که زیرساخت و بازار آماده شود؛ هیبریدها نقش «پل تکنولوژیک» را ایفا می‌کنند.
چالش‌ها و راه‌های رفع آن‌ها
- خطر اتکا طولانی‌مدت به یارانه‌ها: طراحی یارانه‌ها باید زمان‌بندی شده و کاهشی باشد تا بازار مستقل شود.
- مسأله تامین و استانداردسازی قطعات: نیاز به استانداردهای مشخص برای باتری و قطعات و تسهیل واردات/تولید داخلی.
- همخوانی با هدف‌گذاری کاهش بلندمدت (Net-zero): سیاست‌ها باید انتقال از هیبرید به BEV را در چشم‌انداز نگه دارند؛ هیبرید راه‌حل میان‌مدتی است، نه هدف نهایی.
جمع‌بندی و پیشنهاد اجرایی فوری (چک‌لیست سه‌ماهه اول)
- تعیین هدف ملی کوتاه‌مدت برای سهم فروش هیبرید (مثلاً هدف ۲ ساله).
- طراحی بستهٔ اعتباری/الگویی مبتنی بر تجربه چین برای سازندگان/واردکنندگان (مطالعه فنی و حقوقی).
- آغاز طرح تشویق ناوگان عمومی (مناقصهٔ خرید تاکسی/ون هیبریدی برای چند کلان‌شهر).
- برنامهٔ اطلاع‌رسانی و محاسبه TCO نمونه برای مصرف‌کننده ایرانی (نمونه‌های واقعی و محاسبات عددی).
منابع کلیدی
- IEA — Global EV Outlook 2025 (آمار فروش جهانی EVs و روندها). (IEA)
- European Commission — صفحهٔ سیاست‌های کاهش CO₂ خودروهای سبک (اهداف 2025/2030/2035). (Climate Action)
- DieselNet / منابع سیاستی چین — خلاصه NEV dual-credit و ارقام الزامی 2024–2025. (DieselNet)
- Trade.gov / گزارش‌های بازار ژاپن — آمار فروش هیبرید در ۲۰۲۴. (Trade.gov)
- RMI — مستندات سیاستی درباره نقش سیاست‌های عرضه/تقاضا در تسریع خودروهای پاک. (RMI)