مقایسه حمل و نقل عمومی و خودروی شخصی در ایران؛ کدام‌یک به‌صرفه‌تر است؟

در دنیای امروز که شهرنشینی با چالش‌های زیست‌محیطی، ترافیکی و اقتصادی همراه است، حمل و نقل عمومی به عنوان یکی از مؤثرترین ابزارها برای مدیریت این مسائل مطرح می‌شود. در ایران، به ویژه در کلان‌شهرهایی مانند تهران، تبریز، اصفهان و مشهد، استفاده از وسایل نقلیه شخصی نه تنها ترافیک را تشدید می‌کند، بلکه به آلودگی هوا و مصرف بالای سوخت‌های فسیلی دامن می‌زند.

بر اساس گزارش‌های سازمان جهانی بهداشت، شهرهای پرجمعیت ایران با سطوح بالایی از آلاینده‌های هوا روبرو هستند که بیش از 40 درصد آن به حمل و نقل برمی‌گردد. در ادامه با مقایسه حمل و نقل عمومی و خودروی شخصی در کشورمان تلاش می‌کنیم تا تصویری روشن از این موضوع ارائه دهیم و راهکارهایی عملی در اختیار شما قرار دهیم.

حمل و نقل عمومی که اغلب به عنوان ترانزیت عمومی یا حمل و نقل جمعی شناخته می‌شود، سیستمی از وسایل نقلیه است که برای استفاده عموم مردم در دسترس قرار دارد و بر اساس برنامه‌ریزی ثابت، مسیرهای مشخص و تعرفه‌های مقرون‌به‌صرفه عمل می‌کند. این سیستم شامل اشکال متنوعی از حمل و نقل است که هدف آن جابه‌جایی گروهی مسافران با هزینه کم و کارایی بالا است، بدون اینکه به پروازهای هوایی محدود شود.

حمل و نقل عمومی عمدتاً در مناطق شهری کاربرد دارد و شامل اتوبوس‌ها، قطارها و سایر وسایل مشابه می‌شود که این سیستم را به ابزاری کلیدی برای کاهش وابستگی به خودروهای شخصی تبدیل می‌کند. روش‌های مختلف حمل و نقل عمومی بر اساس ظرفیت، سرعت و پوشش جغرافیایی دسته‌بندی می‌شوند. یکی از رایج‌ترین روش‌ها، اتوبوس‌های شهری است که در مسیرهای ثابت حرکت می‌کنند و ظرفیت حمل صدها مسافر را دارند. در ایران، اتوبوس‌های تندرو (BRT) مانند آنچه در تهران اجرا شده، نمونه‌ای موفق از این روش است که خطوط اختصاصی را برای کاهش تأخیرهای ترافیکی فراهم می‌کند.

روش دوم، قطارهای شهری و مترو است که به عنوان حمل و نقل ریلی شهری شناخته می‌شود. این سیستم شامل متروهای زیرزمینی، تراموا و قطارهای سبک است. برای مثال، متروی تهران با ده‌ها کیلومتر خطوط فعال، روزانه میلیون‌ها مسافر را جابه‌جا می‌کند و ظرفیت بالایی برای کاهش ترافیک دارد. در سطح بین‌المللی، سیستم‌های ریلی مانند آنچه در لندن یا نیویورک وجود دارد، الگویی برای توسعه پایدار است، جایی که متروها نه تنها سریع هستند، بلکه با ادغام با سایر سیستم‌ها، دسترسی را افزایش می‌دهند.

تاکسی‌های اشتراکی و ون‌ها روش دیگری است که در شهرهای بزرگ و مشهور دنیا رایج است. این وسایل ظرفیت ۱۰ تا ۲۰ مسافر را دارند و بر اساس مسیرهای ثابت عمل می‌کنند که انعطاف‌پذیری بیشتری نسبت به اتوبوس‌ها ارائه می‌دهند. در نهایت، دوچرخه‌های اشتراکی و پیاده‌روی به عنوان روش‌های مکمل نیز جزو اشکال مختلف حمل و نقل عمومی به شمار می‌رود. ترکیب این روش‌ها می‌تواند دسترسی افراد را تا ۷۵ درصد افزایش دهد و به اهداف توسعه پایدار کمک کند.

ایران با جمعیتی بیش از 85 میلیون نفر، یکی از کشورهای پرجمعیت خاورمیانه است و شهرهای بزرگ آن با چالش‌های ترافیکی روبرو هستند. بر اساس گزارش‌ها بیش از 70 درصد سفرهای شهری در کلان‌شهرها با خودروهای شخصی انجام می‌شود که این امر حمل و نقل عمومی را تحت‌فشار قرار داده است. با این وجود، پیشرفت‌هایی در سال‌های اخیر به ویژه در شهرهای بزرگ همچون تهران، مشهد، اصفهان و تبریز مشاهده می‌شود.

تهران به عنوان پایتخت، با بیش از 9 میلیون جمعیت، بزرگ‌ترین شبکه حمل و نقل عمومی ایران را دارد. متروی تهران با چندین خط فعال به طول چند ده کیلومتر، روزانه بیش از 2 میلیون مسافر را جابه‌جا می‌کند. همچنین سیستم BRT نیز یکی از نقاط قوت حمل و نقل عمومی است که روزانه چند میلیون سفر را پوشش می‌دهد. اتوبوس‌های شهری و تاکسی‌های خطی نیز مکمل این روش‌ها هستند.

• نقاط قوت: پوشش گسترده (از شرق به غرب و شمال به جنوب)، هزینه پایین و ادغام با طرح ترافیک برای کاهش ورود خودروهای شخصی. این سیستم روزانه چندین میلیون سفر را مدیریت می‌کند و به کاهش آلودگی کمک کرده است.
• نقاط ضعف: ازدحام شدید در ساعات پیک، تأخیرهای ناشی از ترافیک (حتی در BRT) و کمبود واگن‌های جدید. ضعف اصلی در دسترسی ناکافی به ایستگاه‌ها و فرسودگی ناوگان است. همچنین نزدیک به نیمی از تصادفات شهری به حمل و نقل عمومی مربوط می‌شود.

تبریز، با جمعیت نزدیک به 2 میلیون، از چند سال پیش متروی خود را راه‌اندازی کرده و خط اول آن به شهرک‌ها متصل است. BRT و اتوبوس‌های شهری نیز در حمل و نقل عمومی فعال هستند.

• نقاط قوت: هزینه پایین و ادغام با ترافیک محدود که استفاده از عمومی را تشویق می‌کند. خطوط ریلی به مراکز تجاری و مکان‌های پرتردد متصل است.
• نقاط ضعف: پوشش محدود مترو و ازدحام در اتوبوس‌ها. ضعف اصلی حمل و نقل عمومی تبریز در زمان‌بندی ناکافی و کمبود ایستگاه‌ها خلاصه می‌شود.

اصفهان با جمعیت 2 میلیون، متروی خط اول خود را از چند سال پیش فعال کرده و BRT و اتوبوس‌ها را دارد.

• نقاط قوت: ادغام با دوچرخه‌های اشتراکی و پیاده‌روی در مناطق تاریخی که دسترسی به جاذبه‌ها را آسان می‌کند. هزینه پایین و پوشش خوب حومه شهر نیز جزو نقاط قوت است.
• نقاط ضعف: ناتمام بودن مترو و ازدحام در ساعات پیک وجود دارد. ضعف در دسترسی به سرویس‌های بهداشتی و هم‌سفران ناخواسته نیز جزو سایر مشکلات است.

مشهد با 3 میلیون نفر جمعیت، متروی خط اول خود را دارد که روزانه چندین هزار مسافر را جابه‌جا می‌کند. BRT و اتوبوس‌ها نیز برای زائران فراهم شده‌اند.

• نقاط قوت: تمرکز بر دسترسی به حرم امام رضا (ع) و هزینه پایین برای زائران جزو نقاط قوت است. همچنین تخمین زده شده 50 درصد مسافران از اتوبوس استفاده می‌کنند.
• نقاط ضعف: افزایش آلودگی و ترافیک در ایام زیارتی و ضعف در دسترسی برای معلولان وجود دارد. بر همین اساس بهینه‌سازی مسیرها ضروری است.

با وجود مزایای حمل و نقل عمومی، بسیاری از ایرانیان به خودروهای شخصی گرایش دارند. دلایل اصلی شامل راحتی و انعطاف‌پذیری است؛ افراد می‌توانند هر زمان و مسیری را بدون انتظار برای اتوبوس یا مترو انتخاب کنند. در ایران، تحریم‌ها و مالیات‌های بالا بر واردات خودروهای خارجی، تولید داخلی را تقویت کرده، اما کیفیت پایین و قیمت‌های نجومی افراد را به سمت خودروهای ارزان داخلی سوق می‌دهد. همچنین، حریم خصوصی و امنیت در خودرو خصوصاً برای بانوان و خانواده‌ها بیشتر است. یارانه سوخت (بنزین سهمیه‌ای) نیز استفاده از خودروی شخصی را اقتصادی می‌کند. البته به این موضوع باید ضعف در زیرساخت‌ها و کمبود وسایل حمل و نقل عمومی را نیز افزود.

پیامدهای منفی استفاده از خودروهای شخصی شامل افزایش ترافیک، آلودگی هوا و تصادفات است. از نظر اقتصادی، هدر رفت سوخت و هزینه‌های تعمیراتی خودروها نیز وجود دارد و در بخش زیست‌محیطی، چنین تصمیمی آلایندگی کربنی را افزایش می‌دهد.

در ابتدا باید سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها صورت گرفته و مترو در تبریز و اصفهان و بقیه شهرهای بزرگ با سرمایه‌گذاری دولتی و بخش خصوصی گسترش یابد. دومین مورد به تشویق‌های مالی مربوط می‌شود به گونه‌ای که یارانه برای کارت‌های حمل عمومی و افزایش مالیات سوخت خودروها صورت پذیرد. این تصمیم در برخی کشورها استفاده از حمل و نقل عمومی را تا 10 درصد بیشتر کرد.

سومین موضوع بهبود کیفیت خدمات و نوسازی ناوگان با اتوبوس‌های برقی و اپلیکیشن‌های مسیریابی هوشمند برای ادغام با حمل و نقل عمومی است. همچنین باید کمپین‌های آموزشی از طریق رسانه‌ها برای آگاهی از مزایای زیست‌محیطی راه‌اندازی شود.

در نهایت، ادغام با شهرسازی نیز پیشنهاد می‌شود. ایجاد ایستگاه‌های یکپارچه با پارکینگ‌های حاشیه‌ای در مشهد برای زائران می‌تواند یکی از راه‌حل‌ها باشد. اجرای این پیشنهادها قطعاً سهم حمل عمومی را به ۵۰ درصد و بیشتر می‌رساند و کیفیت زندگی را بهبود می‌بخشد.