آیا تعمیر خودروهای مدرن دشوارتر شده است؛ پیچیدگی دشمن فناوری؟!

یکی از باورهای رایج بین علاقه‌مندان به خودرو این است که «خودروهای قدیمی‌تر راحت‌تر تعمیر می‌شدند و دوام بیشتری داشتند»، درحالی‌که خودروهای مدرن به جهت پیچیدگی و وابستگی به الکترونیک، نه تنها دوام بالا ندارند بلکه تعمیر آن‌ها نیز دشوارتر است. آیا این تصور واقع‌بینانه است؟ در این نوشتار، ابتدا مفهوم تعمیرپذیری را تعریف می‌کنیم، سپس چالش‌ها را در جنبه‌های فنی، ساختاری، حقوقی و اقتصادی بررسی کرده و در پایان جمع‌بندی و چشم‌اندازی از این وضعیت را ارائه می‌دهیم.

واژه تعمیرپذیری repairability در مهندسی به میزان سهولت، سرعت و هزینه‌ای گفته می‌شود که بتوان یک محصول را تعمیر یا نگهداری کرد. این مفهوم شامل موارد زیر است:

• دسترس‌پذیری قطعات یدکی: وجود قطعات مناسب، تعداد تأمین‌کنندگان، قیمت و زمان تحویل
• طراحی برای جداسازی و مونتاژ: یعنی طراحی قطعات به گونه‌ای که بدون نیاز به تخریب اجزا بتوان آن‌ها را باز و بسته کرد.
• اطلاعات فنی و اسناد تعمیراتی: دسترسی به راهنماها، نقشه‌های سیم‌کشی، نقشه‌های ECU، داده‌های عیب‌یابی و...
• ابزار و تجهیزات تشخیصی: اسکنرها، ابزار کالیبراسیون، تجهیزات برنامه‌ریزی ECU
• مهارت و دانش نیروی فنی: دانش الکترونیک، نرم‌افزار، کنترل سیستم‌های پیچیده
• پشتیبانی حقوقی بازار تعمیر (حق دسترسی به اطلاعات و داده‌ها): قوانینی که تضمین کنند تعمیرگاه‌های مستقل نیز توانایی سرویس و تعمیر را دارند.

در خودروهای کلاسیک، اغلب طراحی ساده‌تر بود؛ قطعات مکانیکی مانند پیستون، میل‌لنگ، دینام و ... بدون کنترل دیجیتال عمل می‌کردند. این سادگی در بسیاری موارد اجازه می‌داد صاحب خودرو یا تعمیرکار عمومی بدون تجهیزات خاص، عیب‌یابی و تعمیر را انجام دهد؛ اما در خودروهای مدرن، بسیاری از سیستم‌ها الکترونیکی شده و توسط ECU کنترل می‌شوند و دارای سنسورها و شبکه داخلی داده‌ها هستند؛ بنابراین تعمیرپذیری پیچیده‌تر می‌شود.

در ادامه به بررسی متمرکز جنبه‌های مختلفی می‌پردازیم که باعث می‌شوند تعمیرپذیری در خودروهای جدید چالش‌برانگیزتر شود.

1. پیچیدگی سیستم‌ها و افزایش اجزا

خودروهای امروزی دارای زیرسیستم‌های متعدد از جمله سیستم‌های کمک‌راننده (ADAS)، ترمز ضد قفل (ABS)، کنترل پایداری (ESC)، سامانه‌های هشدار، توربو و تزریق مستقیم، هیبرید یا برقی و اتصالات بی‌سیم هستند. این پیچیدگی باعث افزایش تعداد قطعات، سنسورها و مدارها می‌شود و در نتیجه ریسک خرابی بالا می‌رود.

از طرفی هر قطعه الکترونیکی جدید همچون سنسورها، کابل‌های شبکه داخلی (CAN, LIN, FlexRay)، مبدل‌ها، ماژول‌های نرم‌افزاری، سیستم‌های حافظه‌ای ممکن است یک نقطه شکست بالقوه باشد. همچنین برخی عملکردها وابسته به نرم‌افزار هستند. به‌عنوان مثال، شاید قطعه مکانیکی جدید به لحاظ فیزیکی مشکلی نداشته باشد، اما بدون کالیبراسیون نرم‌افزاری توسط ECU، به درستی کار نکند.

نکته جالب اینکه در برخی خودروها، تعویض شیشه جلو مثلاً مستلزم کالیبراسیون دوربین‌ها یا سنسورهای راننده است و بدون ابزار ویژه، امکان انجام آن وجود ندارد. این یعنی کاری که قبلاً ساده بود، اکنون پیچیده شده است.

2. محدودیت دسترسی به اطلاعات و داده‌ها

گزارشی از دفتر حسابرسی دولت آمریکا GAO تأکید می‌کند که گرچه خودروسازان تعهد داده‌اند اطلاعات فنی، داده‌ها و ابزار تشخیصی را به تعمیرکاران مستقل ارائه کنند، اما شکایاتی نیز وجود دارد مبنی بر اینکه برخی داده‌ها یا عملکردهای خاص (مثلاً برنامه‌ریزی مجدد برخی ماژول‌ها) در دسترس نیستند.

خودروسازان ممکن است ابزار قدرتمند اسکن اختصاصی خود را بفروشند یا اجاره دهند و نسخه‌های محدودتری از داده برای ابزارهای عمومی را در دسترس بگذارند. برخی تعمیرکاران مستقل گزارش داده‌اند که نمی‌توانند ماژول جدید را برنامه‌ریزی مجدد کنند زیرا ابزار یا دسترسی لازم به نرم‌افزار را ندارند. نکته دیگر به استفاده از سیستم‌های ارتباطی بی‌سیم مربوط می‌شود. در بعضی خودروها، خودروساز از راه دور امکان خواندن داده‌ها یا انجام به‌روزرسانی را دارد اما برخی تعمیرگاه‌های مستقل می‌گویند در دسترسی به این داده‌ها محدودیت دارند.

البته در قرارداد همکاری سال 2014 میان نهادهای خودروسازی و انجمن تعمیرکاران، خودروسازان متعهد شدند که به تعمیرکاران مستقل نیز دسترسی برابر به داده‌ها و ابزارها را بدهند اما این توافق الزام قانون ندارد و شکایاتی به مقامات مربوطه ارسال شده است.

3. هزینه سرمایه‌گذاری ابزار و آموزش

همان گزارش GAO می‌گوید تعمیرگاه‌های مستقل ممکن است توانایی مالی یا فنی لازم برای تجهیز به ابزارهای تشخیصی پیشرفته، تجهیزات کالیبراسیون ADAS، ابزارهای الکترونیکی و نرم‌افزاری را نداشته باشند. در مطالعه صنعت خدمات خودرو در سال 2023، برخی نمایندگی‌ها اظهار کردند که هزینه تجهیزات برای سرویس سیستم‌های کمک‌راننده ADAS زیاد است.

از سوی دیگر خودروهای برقی اگرچه از بخش‌هایی مثل موتور درون‌سوز ساده‌ترند، اما نیاز به دانش باتری، سیستم‌های مدیریت انرژی و ایمنی ولتاژ بالا دارند که تعمیر آن‌ها نیازمند آموزش تخصصی است. باید دانست به‌روزرسانی نرم‌افزار و نیاز به ابزار نرم‌افزاری تحلیلی، نیازمند سرمایه‌گذاری مستمر در نرم‌افزار و سخت‌افزار هستند که همگی این‌ها به معنی پیچیدگی و هزینه بیشتر است.

4. عمر مفید، استهلاک و دوام

در گزارش سال 2025 جی دی پاور آمده است که تعداد مشکلات پس از سه سال مالکیت به بالاترین میزان از سال 2009 رسیده و بخشی از علت آن نقص‌های نرم‌افزاری است. همچنین در مطالعه کیفیت اولیه سال قبل، برای اولین بار داده‌های بازدید تعمیر در نظر گرفته شده‌اند که نشان می‌دهد خودروهای جدید نیز با مشکلاتی مواجه‌اند.

اما این آمار نمی‌گوید همه خودروهای قدیمی دوام بیشتری دارند، بلکه نشان می‌دهد که در بازه کوتاه‌مدت نیز خودروهای نو مشکلات فنی دارند و احتمالاً به دلیل پیچیدگی بیشتر چنین مشکلی رخ داده است.

بعضی تحلیل‌ها می‌گویند خودروهای جدید در میانگین وقفه‌های خرابی بهتر شده‌اند، اما وقتی مشکلی پیش آید، هزینه و زمان تعمیر بیشتر است. برای مثال وب‌سایت HowStuffWorks در مقاله‌ای می‌گوید که خودروهای مدرن کمتر خراب می‌شوند اما زمانی که خراب شوند، به دلیل سیستم‌های کامپیوتری، کار تعمیر مشکل‌تر است.

5. بازار و انگیزه‌های تجاری

یکی از دلایلی که ممکن است خودروسازان تمایلی به بهبود تعمیرپذیری نداشته باشند، منافع پس از فروش قطعات و خدمات است. اگر خودروسازان روی تعمیرگاه‌های ویژه خود یا نمایندگی کنترل دارند بنابراین می‌توانند سود بیشتری از فروش قطعات اصلی و خدمات تخصصی کسب کنند. در گزارش کاکس اتوموتیو آمده است که هزینه سرویس نمایندگی‌ها و تعمیرگاه‌های عمومی تقریباً نزدیک شده و قدرت چانه‌زنی مشتری بیشتر شده است؛ اما هزینه خدمات کلی افزایش یافته است.

فشار رقابتی و استانداردهای زیست‌محیطی و ایمنی نیز باعث شده که خودروسازان بیشتر روی کاهش وزن، افزایش بهره‌وری سوخت، قابلیت‌ها و ایمنی تمرکز کنند که این امر بعضاً به بهای پیچیده‌تر شدن طراحی تمام شده است.

به‌طور خلاصه می‌توان نقاط قوت و ضعف خودروهای مدرن و کلاسیک را به این شکل جمع‌بندی کرد:

اما نکته این است که سادگی خود به‌تنهایی تضمین دوام نیست. اگر قطعه ساده باشد ولی کیفیت ساخت پایین داشته باشد، زودتر خراب می‌شود. همچنین در خودروهای کلاسیک، مشکل خوردگی، ضعف قطعات و دسترسی به قطعات نو ممکن است چالش بزرگ باشد؛ بنابراین مقایسه باید در شرایط واقعی و با در نظر گرفتن نگهداری، دسترسی به قطعات، فناوری و بازار باشد.

اگر بخواهیم راهبردهایی ارائه دهیم تا تعمیرپذیری خودروهای مدرن افزایش یابد، می‌توانیم به موارد زیر اشاره کنیم.

استانداردسازی داده و پروتکل‌های تشخیصی باز

اگر خودروسازان از پروتکل‌ها و فرمت‌های تشخیصی باز استفاده کنند و داده‌های تشخیصی را به‌صورت عمومی در دسترس قرار دهند، تعمیرگاه‌های مستقل می‌توانند ابزارهای خود را توسعه دهند.

قوانین حق تعمیر

تصویب قوانین الزام‌آور که خودروسازان را مجبور کنند همان اطلاعات، نرم‌افزار و ابزار تشخیص را به تعمیرگاه‌های مستقل عرضه کنند. این موضوع در زمینه الکترونیک و موبایل نیز مطرح است و می‌تواند به خودروها تعمیم یابد.

طراحی ماژولار و قابل جداسازی

طراحی قطعات به گونه‌ای که به راحتی باز/بسته شوند، ماژول‌های الکترونیکی قابل جداسازی داشته باشند، به‌روزرسانی نرم‌افزاری مستقل را پشتیبانی کنند و نیاز به باز کردن اجزا متعدد نداشته باشند.

افزایش سرمایه‌گذاری در آموزش و ابزار برای تعمیرگاه‌های مستقل

تأمین کمک مالی، دوره‌های آموزشی و تأمین ابزار کالیبراسیون و نرم‌افزار برای تقویت توان تعمیرگاه‌های مستقل.

پشتیبانی نرم‌افزاری گسترده‌تر

در صورت امکان، انتشار بخشی از کدهای نرم‌افزاری، نقشه‌های بلوکی و الگوریتم‌های موردنیاز برای تعمیر، برای تسهیل کار تعمیرکاران.

تشویق به بازار قطعات پس از فروش رقابتی

ایجاد بازار رقابتی برای قطعات یدکی غیر اصلی با کیفیت بالا که امکان انتخاب را برای مالک خودرو افزایش دهد.

نظارت و اعتباردهی به تعمیرگاه‌ها

اعطای گواهی و تأیید صلاحیت به تعمیرگاه‌هایی که توانایی خدمات پیشرفته را دارند تا مشتریان بتوانند بر اساس صلاحیت انتخاب کنند.

با در نظر گرفتن تمامی جوانب می‌توان به چند نکته کلیدی رسید که به آن‌ها اشاره می‌کنیم:

خودروهای مدرن به سبب افزایش فناوری، استفاده از الکترونیک، نرم‌افزار و سنسورهای متعدد، ذاتاً پیچیده‌تر هستند؛ این پیچیدگی هزینه، زمان و ابزار لازم برای تعمیر را افزایش می‌دهد. همچنین محدودیت در دسترسی تعمیرکاران مستقل به داده‌ها، نرم‌افزار و ابزار تشخیص یک مانع جدی برای تعمیرپذیری است.

اگرچه خودروسازان معمولاً تعهداتی در قالب توافقات داوطلبانه داده‌اند اما این تعهدات الزام قانونی ندارند و شکایات درباره محدودیت‌ها همچنان وجود دارد. باید گفت در بلندمدت، دوام قطعات و کیفیت ساخت مهم است؛ خودروهای قدیمی به دلیل طراحی ساده ممکن بود به لحاظ تعمیرپذیری بهتر عمل کنند، اما این به معنی دوام مطلق‌تر نیست.

با راهکارهایی از قبیل استانداردسازی، قوانین حق تعمیر، طراحی مناسب و تقویت بازار مستقل، می‌توان وضعیت تعمیرپذیری خودروهای مدرن را بهبود بخشید. در نتیجه، ادعای عمومی که «خودروهای قدیمی هم عمرشان بیشتر است و هم تعمیرشان راحت است» تا حدی ممکن است در برخی موارد نزدیک به واقعیت باشد، اما به این معنا نیست که خودروهای مدرن لزوماً ضعف دارند؛ بلکه باید با ابزارها و مقررات مناسب آن‌ها را قابل‌کنترل و ترمیم‌پذیر ساخت.