مقایسه سوخو 57 با اف 35؛ دوئل جنگنده‌های نسل پنجم

جنگنده‌های نسل پنجم به عنوان پیشرفته‌ترین هواپیماهای جنگی جهان نقشی تعیین کننده در معادلات نظامی جهانی ایفا می‌کنند. سوخو 57 ساخته شده توسط دفتر طراحی سوخو در روسیه و اف 35 لایتنینگ II توسعه یافته توسط لاکهید مارتین در آمریکا دو نمونه از برجسته‌ترین جنگنده‌های نسل پنجم دنیا هستند که هریک با ویژگی‌های منحصربه‌فرد، رویکردهای متفاوتی را در طراحی و عملکرد به نمایش می‌گذارند. این مقاله با هدف بررسی تاریخچه توسعه، فلسفه‌های طراحی، قابلیت‌های کلیدی، چالش‌ها و سناریوهای نبرد به مقایسه سوخو 57 با اف 35 می‌پردازد تا جایگاه آن‌ها در استراتژی‌های نظامی مدرن مشخص شود.

مقایسه سوخو 57 و اف 35 از منظر استراتژیک اهمیت بسزایی دارد زیرا این دو جنگنده نمایانگر رقابت فناوری و نظامی بین دو قدرت جهانی هستند. در جهانی که تنش‌های ژئوپلیتیکی مانند درگیری‌های اوکراین یا رقابت‌های منطقه‌ای در آسیا اقیانوسیه، برتری هوایی را به عاملی کلیدی تبدیل کرده است این جنگنده‌ها نقش تعیین‌کننده‌ای در بازدارندگی و عملیات نظامی دارند. تحلیل دقیق قابلیت‌ها و محدودیت‌های آن‌ها به تصمیم گیران نظامی کمک می‌کند تا استراتژی‌های دفاعی و تهاجمی خود را بهینه کنند، به‌ویژه در شرایطی که هزینه‌های بالای توسعه و نگهداری این جنگنده‌ها بر بودجه‌های دفاعی تأثیر می‌گذارد.

توسعه سوخو 57 در سال 1999 تحت برنامه PAK FA (مجموعه هوانوردی آینده خط مقدم) آغاز شد. این برنامه با هدف جایگزینی جنگنده‌های قدیمی‌تر مانند میگ 29 و سوخو 27 در نیروی هوایی روسیه شکل گرفت. سوخو 57 که با نام "فلون" (Felon) در ناتو شناخته می‌شود، اولین پرواز خود را در سال 2010 انجام داد و تولید انبوه آن از سال 2022 آغاز شد. این جنگنده با همکاری شرکت‌های هوافضایی روس مانند KnAAZ و تحت نظارت طراح ارشد الکساندر داویدنکو توسعه یافت. هدف اصلی ایجاد یک جنگنده چندمنظوره با قابلیت‌های پنهان‌کاری و مانور پذیری بالا بود که بتواند با رقبای غربی رقابت کند.

اف 35 لایتنینگ II نتیجه برنامه مشترک جنگنده (JSF) است که در سال 1995 آغاز شد. این برنامه با هدف طراحی یک جنگنده چندمنظوره برای نیروهای هوایی، دریایی و تفنگداران دریایی آمریکا و متحدانش شکل گرفت. لاکهید مارتین با طرح X-35 در سال 2001 برنده رقابت شد و اولین پرواز اف-35A در دسامبر 2006 انجام شد. تولید انبوه این جنگنده از سال 2021 آغاز شد و با مشارکت کشورهایی مانند بریتانیا، ایتالیا و استرالیا، هزینه توسعه آن به بیش از 40 میلیارد دلار رسید. اف 35 با سه نسخه (A، B و C) برای مأموریت‌های مختلف طراحی شده است.

آمریکا در توسعه اف 35 بر پنهان‌کاری پیشرفته، ادغام حسگرها و شبکه‌سازی (توانایی اشتراک‌گذاری داده‌ها با سایر واحدها) تأکید کرده است. اف 35 به‌عنوان یک ضریب نیرو طراحی شده و اطلاعات را از حسگرهای متعدد جمع‌آوری و با نیروهای متحد به اشتراک می‌گذارد. این رویکرد برای عملیات پیچیده در محیط‌های مدرن با دفاع ضد هوایی پیشرفته مناسب است اما هزینه‌های بالای آن چالش ساز بوده است.

این جنگنده مدرن با سطح مقطع راداری (Radar Cross Section یا RCS، معیاری برای میزان تشخیص توسط رادار) کمتر از 0.001 مترمربع یکی از پیشرفته‌ترین جنگنده‌های پنهان‌کار است. این ویژگی، همراه با سامانه‌های حسگری مانند AN/APG-81 AESA (رادار آرایه فازی فعال) و سیستم گشودگی توزیع ‌شده (DAS، برای دید 360 درجه) به خلبان آگاهی وضعیتی بی‌نظیری می‌دهد. شبکه‌سازی اف 35 از طریق لینک 16 و داده لینک‌های پیشرفته، امکان هماهنگی با سایر نیروها را فراهم می‌کند که در عملیات ائتلافی ناتو حیاتی است.

روسیه در طراحی سوخو 57 بر ترکیب مانور پذیری بالا، قدرت تسلیحاتی و پنهان‌کاری نسبی تمرکز کرده است. این جنگنده با موتورهای بردار رانش (Thrust Vectoring، سیستمی که امکان تغییر جهت رانش موتور را برای مانورهای پیچیده فراهم می‌کند) و ظرفیت حمل مهمات سنگین، برای نبردهای سنتی و تاکتیکی طراحی شده است. این رویکرد نشان‌دهنده استراتژی روسیه برای حفظ برتری در نبردهای نزدیک و عملیات منطقه‌ای با هزینه‌ای نسبتاً پایین‌تر است.

سوخو 57 از پنهان‌کاری بهره می‌برد اما RCS آن (حدود 0.1 تا 1 مترمربع) بالاتر از اف 35 است که آن را در برابر رادارهای پیشرفته آسیب‌پذیرتر می‌کند. با این حال موتورهای بردار رانش AL-41F1 و طراحی آیرودینامیکی آن مانور پذیری فوق‌العاده‌ای (مانند حرکات کبرا) ارائه می‌دهد که در نبردهای نزدیک برتری ایجاد می‌کند. سامانه‌های حسگری آن مانند رادار Irbis-E در مقایسه با اف 35 کمتر پیشرفته‌اند و شبکه‌سازی آن محدودتر است.

اف 35 با RCS بسیار پایین و پوشش‌های جاذب رادار در مأموریت‌های نفوذی برتری دارد. سوخو 57 اگرچه پنهان‌کار است اما به دلیل طراحی ساده تر در مقایسه با رقیب خود در برابر رادارهای مدرن آسیب‌پذیرتر است.

سوخو 57 با سرعت ماخ 2.0 (حدود 2450 کیلومتر در ساعت) و موتورهای بردار رانش در مانور پذیری و چابکی پیشتاز است. اف 35 با سرعت ماخ 1.6 (حدود 1930 کیلومتر بر ساعت) و بدون بردار رانش در این زمینه ضعیف‌تر عمل می‌کند.

اف 35 با رادار AESA، EOTS (هدف‌گیری الکترواپتیکال) و HMDS (نمایشگر کلاه‌خود) اطلاعات دقیق و یکپارچه‌ای ارائه می‌دهد. سوخو 57 با رادار PESA و حسگرهای کمتر پیشرفته، در این حوزه عقب‌تر است.

اف 35 تا 8160 کیلوگرم تسلیحات شامل موشک‌های AIM-120 AMRAAM و بمب‌های JDAM حمل می‌کند. سوخو 57 با ظرفیت حمل 8000 کیلوگرم سلاح شامل موشک‌های R-77 و بمب‌های KAB-500، قدرت مشابهی دارد.

سوخو 57 با تأخیرهای متعدد در توسعه از جمله مشکلات موتور و نرم‌افزار مواجه بوده است. هزینه هر فروند حدود 85 میلیون دلار است اما هزینه‌های نگهداری به دلیل تحریم‌ها و وابستگی به قطعات داخلی بالا می‌رود. اف 35 با هزینه توسعه بیش از 40 میلیارد دلار و هزینه کل برنامه تا 2070 حدود 1.7 تریلیون دلار یکی از گران‌ترین پروژه‌های نظامی تاریخ است. هزینه نگهداری هر ساعت پرواز اف 35 حدود 30-40 هزار دلار است، درحالی‌که برای سوخو 57 حدود 20-25 هزار دلار تخمین زده می‌شود.

از سوی دیگر ابهاماتی درباره قابلیت‌های پنهان‌کاری واقعی سوخو 57 وجود دارد که باعث می‌شود نتوان با قطعیت درباره عملکرد آن اظهارنظر کرد. کندی در تولید انبوه جنگنده روسی نیز یکی دیگر از چالش‌های پیش روی شرکت سازنده محسوب می‌شود. نهایتاً باید گفت سوخو 57 با مشکلاتی مانند پنهان‌کاری محدود، تأخیر در تولید و سقوط یک نمونه در سال 2019 مواجه بوده است. اف 35 نیز با مشکلات نرم‌افزاری (مانند سیستم ALIS)، هزینه‌های بالا و آمادگی عملیاتی پایین (حدود 50% در برخی سال‌ها) انتقاداتی را به دنبال داشته است.

نبرد فراتر از برد دید BVR

اف 35 با پنهان‌کاری و موشک‌های AIM-120D در BVR پیشتاز است. سوخو 57 با رادار قوی اما RCS بالاتر آسیب‌پذیرتر است.

نبرد در برد دید WVR/داگ فایت Dogfight

سوخو 57 با مانور پذیری بالا و موشک‌های R-73 در نبردهای نزدیک برتری دارد. اف 35 به دلیل محدودیت مانور پذیری در این سناریو ضعیف‌تر است.

مأموریت‌های تهاجم زمینی Strike

اف 35 با بمب‌های هدایت‌شونده و حسگرهای دقیق در حملات زمینی مؤثرتر است. سوخو 57 نیز توانمند است اما تجربه عملیاتی کمتری دارد.

مأموریت‌های دفاع هوایی و برتری هوایی

اف 35 با شبکه‌سازی و هماهنگی با ناوگان ناتو در دفاع هوایی برتری دارد. سوخو 57 در دفاع هوایی سنتی و مناطق وسیع قوی‌تر عمل می‌کند.

چالش‌های پیش روی جنگنده لاکهید مارتین شامل مواردی همچون هزینه‌های ساخت و نگهداری بسیار بالا، پیچیدگی‌های نرم‌افزاری و محدودیت در مانور پذیری کلاسیک جنگنده‌هاست اما در مقابل باید به سوخو 57 نیز اشاره داشته باشیم که با چالش‌ها و موانعی همچون عدم پنهان‌کاری مؤثر در مقایسه با استانداردهای غربی مواجه است و میزان تولید آن رقم چشمگیری نیست. مشکل دیگر سوخو 57 را می‌توان مشکلات نرم‌افزاری و وابستگی به زنجیره تأمین داخلی دانست که شاید با تحریم‌های گسترده موانعی را به وجود آورد.

تا پایان سال 2024 بیش از 1000 فروند از جنگنده لاکهید مارتین F-35 لایتنینگ II تولید شده و در همان سال شرکت موردبحث حدود 110 فروند را تحویل داده است. کشورهای بهره‌بردار این جنگنده شامل آمریکا، ژاپن، آلمان، ایتالیا، بریتانیا، کانادا، نروژ، هلند، دانمارک، بلژیک، فنلاند، لهستان، رومانی، استرالیا، کره جنوبی و... هستند. از نظر تعداد سفارش‌ها و برنامه‌های تولید آتی باید گفت آمریکا سفارش تولید بیش از 2000 فروند از نسخه‌های مختلف این جنگنده را داده است. کشورهای دیگر همچون ژاپن، بریتانیا، لهستان و رومانی نیز در صف سفارش اف 35 قرار دارند.

تولید انبوه سوخو 57 از سال 2022 آغاز شده اما به دلیل مشکلات موتور، خطوط تولید محدود و تحریم‌ها میزان تولید آن پایین است و در همان سال حدود 10 فروند سوخو 57 خط تولید را ترک کرده‌اند. همچنین آمار تولید احتمالی این جنگنده در سال‌های 2023 و 2024 نیز تنها 11 و 22 فروند بوده است. البته گفته می‌شود کارخانه تولید سوخو 57 در حال افزایش ظرفیت تولید خود است و قرار شده تا سال 2027 حدود 76 فروند دیگر را تولید کند. تا پایان سال قبل فقط کشور روسیه بهره‌بردار سوخو 57 بوده است و گفته می‌شود الجزایر اولین مشتری صادراتی آن به شمار می‌رود. قرارداد فروش 12 تا 14 فروند سوخو 57 به این کشور منعقد شده و پیش‌بینی می‌شود اولین نمونه‌های آن تا سال 2026 به الجزایر صادر شوند. هند و امارات نیز مذاکراتی برای تولید مشترک یا خرید سوخو 57 داشته‌اند اما هنوز قرارداد نهایی امضا نشده است.

از نظر برنامه‌های آتی دو جنگنده باید گفت آمریکا در حال اجرای برنامه مدرن سازی نرم‌افزاری و سوخت افزاری اف 35 است و تأکید بر توسعه پایدار فنی و لجستیکی با قراردادی 6.6 میلیاردی دارد. کشورهایی همچون پرتغال، اسپانیا، لهستان و رومانی در حال برنامه‌ریزی برای ورود به شبکه تولید یا سفارش بیشتر هستند. شرکت سازنده سوخو 57 نیز به دنبال افزایش ظرفیت تولید کارخانه و توسعه خط تولید موتورهاست. روسیه روی صادرات این جنگنده تمرکز دارد و مذاکرات قطعی با الجزایر و احتمالاً هند و امارات در حال انجام است. این کشور می‌خواهد روی ادغام سیستم‌های هوش مصنوعی، پهپادها و جنگ الکترونیک پیشرفته کار کند تا در نسخه‌های آتی سوخو 57 آن‌ها را بکار گیرد.

سوخو ۵۷ با سرعت بالاتر، مانور پذیری ممتاز ناشی از بردار رانش سه‌بعدی و توانایی اجرای حرکت‌های تاکتیکی مثل کبرا برجسته است اما سطح پنهان‌کاری (RCS) قابل‌توجهی دارد و شبکه‌سازی حسگرهای آن هنوز در سطح جنگنده‌های غربی نیست. در مقابل، اف 35 با استتار بسیار بالا (RCS  کمتر از ۰٫۰۰۵ مترمربع)، یکپارچگی کامل حسگرها (رادار AESA، DAS، EOTS ) و شبکه‌سازی داده‌ای پیشرفته، در نبرد فرادید و عملیات مشترک بسیار برتری دارد، اما هزینه‌های نگهداری بالا و ضعف در نبرد نزدیک (نبرد چالشی با مانور پذیری کمتر) از جمله معایب آن هستند.

در سطح فلسفه طراحی، سوخو ۵۷ به‌عنوان جنگنده‌ای برای نبرد نزدیک و برتری هوایی منطقه‌ای طراحی شده، با تأکید بر توان توانمندی فیزیکی و آزادی عملیاتی در مواجهه مستقیم؛ درحالی‌که اف 35 نمایانگر سبک جنگ داده محور است که بر نفوذ در دفاع هوایی، تسلّط اطلاعاتی و هماهنگی نظامی شبکه‌ای تأکید دارد.

آینده میدان نبرد هوایی با حضور این دو جنگنده احتمالاً بر اساس نیروی ترکیبی خواهد بود: اف 35 به‌عنوان فرمانده حوزه عملیات و تامین‌کننده اطلاعات حیاتی و سوخو ۵۷ به‌عنوان نیروی ضربتی سریع و چابک در نبرد نزدیک وارد عمل می‌شود؛ بنابراین نبردهای آینده نه صرفاً برتری عددی بلکه هماهنگی میان فناوری پنهان‌کار اطلاعاتی و قدرت مانور سنتی خواهند بود. این جمع‌بندی نشان می‌دهد که هر دو پلتفرم برتری‌های مشخصی دارند و در میدان به‌صورت تکاملی مکمل عمل خواهند کرد نه اینکه یکی کاملاً جایگزین دیگری شود.

آیا سوخو 57 واقعاً یک جنگنده نسل 5 است؟

سوخو ۵۷ از نظر ویژگی‌هایی مانند رادار گریزی نسبی، رادار AESA و توانایی مانور بالا در رده نسل پنجم قرار می‌گیرد، اما برخی کارشناسان غربی به دلیل ضعف در استتار چندجهته و ادغام حسگرها آن را «نسل ۴++ با ویژگی‌های نسل ۵» می‌دانند. با این حال، روسیه آن را به‌طور رسمی جنگنده نسل پنجم معرفی می‌کند.

آیا سوخو 57 می‌تواند اف 35 را شکست دهد؟

بستگی به شرایط نبرد دارد. اگر نبرد در فاصله نزدیک (Within Visual Range) باشد، سوخو ۵۷ با مانور پذیری بسیار بالا، سرعت بیشتر و بردار رانش شانس بیشتری برای شکست اف 35 دارد؛ اما اگر نبرد در فاصله دور (Beyond Visual Range) رخ دهد، اف 35 با پنهان‌کاری برتر، حسگرهای یکپارچه و شلیک زودهنگام (first look, first shot) احتمالاً برتری تاکتیکی خواهد داشت. در نتیجه برنده نهایی درگیری میان این دو جنگنده، به دامنه درگیری، تاکتیک‌های عملیاتی، پوشش شبکه‌ای و توان فرماندهی و کنترل بستگی دارد.

کدام جنگنده گران‌تر است؟

از نظر قیمت واحد هر فروند جنگنده، در حال حاضر اف 35 به‌طور متوسط گران‌تر از سوخو ۵۷ است، اما تفاوت در جزئیات مهم است. اف 35 گران‌تر است، به‌ویژه در نسخه‌های ناو نشین (F‑35B/C)  و با احتساب خدمات کامل پشتیبانی؛ اما باید توجه داشت که این جنگنده قابلیت‌های پیشرفته‌تری در زمینه شبکه‌سازی و جنگ الکترونیک دارد که در قیمت آن بازتاب یافته است.

تفاوت اصلی پنهان‌کاری سوخو 57 با اف 35 چیست؟

تفاوت اصلی در پنهان‌کاری این است که اف 35 از ابتدا با طراحی کاملاً رادار گریز (stealth-first design) ساخته شده است؛ این محصول نظامی بدنه زاویه‌دار، ورودی هوای مخفی، پوشش جاذب امواج راداری و سلاح‌های داخلی دارد. در مقابل، سوخو ۵۷ با رویکرد ترکیبی طراحی شده یعنی اولویت با چابکی و مانور بوده و سپس ویژگی‌های پنهان‌کاری به آن افزوده شده‌اند. همچنین سطح مقطع راداری (RCS) سوخو بیشتر از اف 35 است و از نظر پنهان‌کاری در همه جهات ضعیف‌تر عمل می‌کند.

چه کشورهایی از سوخو 57 و اف 35 استفاده می‌کنند؟

در حال حاضر فقط کشور روسیه بهره‌بردار سوخو 57 است اما به جز آمریکا 19 کشور از جمله، ژاپن، آلمان، ایتالیا، بریتانیا، کانادا، نروژ، هلند، دانمارک، بلژیک، فنلاند، لهستان، رومانی، استرالیا، کره جنوبی و... آن را عملیاتی نموده‌اند.