جنگنده میگ 29 در ایران؛ تاریخچه، ارتقاها و اهمیت آن در نیروی هوایی

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷، نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران با چالش‌هایی از جمله تحریم‌های گسترده و فرسودگی ناوگان جنگنده‌های غربی روبه‌رو شد. میگ 29 با قابلیت‌های رهگیری و نبرد نزدیک، به‌عنوان یک گزینه استراتژیک وارد ناوگان شد و توان دفاعی ایران را در برابر تهدیدات منطقه‌ای تقویت کرد. این جنگنده با ارائه تعادل بین مانورپذیری و قدرت آتش، نقش مکمل برای ناوگان قدیمی‌تر مانند اف-۱۴، اف-۴ و اف-۵ ایفا کرد و به حفظ برتری هوایی در دهه‌های پس از انقلاب کمک شایانی نمود.

جنگنده میگ ۲۹، محصولی از دفتر طراحی میکویان-گورویچ در اتحاد جماهیر شوروی، در اواخر دهه ۱۹۷۰ به‌عنوان یک جنگنده برتری هوایی نسل چهارم توسعه یافت. این هواپیما با هدف مقابله با جنگنده‌های پیشرفته غربی مانند اف-۱۵ و اف-۱۶ آمریکا طراحی شد و با بهره‌گیری از آیرودینامیک پیشرفته و موتورهای قدرتمند، در سال ۱۹۸۳ وارد خدمت شد. ساختار تک‌موتوره اولیه آن به دلیل نیازهای عملیاتی به دو موتور ارتقا یافت و این امر آن را به یکی از پرکاربردترین جنگنده‌های صادراتی شوروی تبدیل کرد. پس از فروپاشی شوروی، روسیه نیز با اعمال به‌روزرسانی‌های سیستمی، این پلتفرم را حفظ و توسعه داد.

بیشتر بخوانید:

• مقایسه سوخو 57 با اف 35؛ دوئل جنگنده‌های نسل پنجم
• مقایسه سوخو 35 با اف 35؛ پنهان‌کاری F35 یا مانورپذیری Su35؟
• مقایسه سوخو 57 با چنگدو جی 20؛ نبرد غول‌های پنهان‌کار نسل پنجم

ورود میگ 29 به ایران به اواخر دهه ۱۹۸۰ و پس از جنگ تحمیلی بازمی‌گردد. با پایان جنگ ایران و عراق در ۱۹۸۸، ناوگان هوایی ایران که طی هشت سال درگیری آسیب‌های جدی دیده بود، نیازمند نوسازی فوری بود. در اوایل دهه ۱۹۹۰، ایران با اتحاد جماهیر شوروی سابق قراردادهایی برای خرید این جنگنده‌ها منعقد کرد. همچنین، در جریان جنگ خلیج‌فارس (۱۹۹۱)، شماری از میگ ۲۹ های عراقی که به ایران پناهنده شدند، به این ناوگان الحاق گردیدند و بدین ترتیب، حضور این جنگنده در ایران تحکیم یافت.

پس از جنگ ایران و عراق، نیروی هوایی ایران با کاهش شدید توان عملیاتی و محدودیت دسترسی به قطعات یدکی جنگنده‌های غربی مواجه شد. تحریم‌های ایالات‌متحده، تأمین قطعات برای اف-۱۴ و اف-۴ را دشوار کرد. میگ 29 به‌عنوان یک پلتفرم مدرن با پشتیبانی شوروی، انتخابی استراتژیک بود که قابلیت‌های رهگیری و چابکی آن، ضعف‌های ناوگان موجود را جبران می‌کرد. این جنگنده همچنین به دلیل هزینه‌های عملیاتی پایین‌تر نسبت به گزینه‌های غربی، به‌عنوان یک جایگزین اقتصادی مدنظر قرار گرفت.

ایران در ابتدا حدود ۳۰ فروند میگ ۲۹ از مدل‌های تک‌سرنشین (مانند Fulcrum-A) و چند فروند دوسرنشینه آموزشی (مانند MiG-29UB) از شوروی خریداری کرد. با اضافه شدن جنگنده‌های پناهنده عراقی، تعداد کل به حدود ۴۰ تا ۴۵ فروند افزایش یافت. این مدل‌ها عمدتاً نسخه‌های صادراتی اولیه بودند که با نیازهای عملیاتی ایران تطبیق داده شدند.

تحویل میگ 29 ها از طریق مسیرهای هوایی و دریایی از شوروی انجام شد، اما با فروپاشی این کشور در ۱۹۹۱، پشتیبانی فنی با وقفه مواجه شد. ایران با اعزام خلبانان و تکنسین‌ها به مراکز آموزشی شوروی، برنامه‌ای برای انتقال دانش فنی راه‌اندازی کرد. پس از قطع حمایت خارجی، آموزش‌ها به‌صورت بومی ادامه یافت و متخصصان داخلی مسئولیت تعمیر، نگهداری و سازگاری سیستم‌ها را بر عهده گرفتند.

سازگاری میگ ۲۹ با دکترین نظامی ایران که بر پایه تاکتیک‌های جنگ با جنگنده‌های غربی شکل گرفته بود، چالش‌هایی را به همراه داشت. تفاوت در سیستم‌های اویونیک، الگوهای پروازی و نیاز به بازطراحی آموزشی، از جمله موانع اولیه بود. این مشکلات با تکیه بر مهندسی معکوس و تخصص داخلی تا حدی مرتفع شد. با وجود تفاوت زبان، فرهنگ نظامی و فلسفه طراحی، ایران موفق شد در مدت کوتاهی پروازهای عملیاتی را آغاز کند. البته تطابق دکترین غربی سابق نیروی هوایی ایران با سامانه‌ها و منطق شرقی میگ 29، در ابتدا چالش‌هایی فنی و مفهومی ایجاد کرد.

میگ ۲۹ نیروی هوایی ایران مجهز به دو موتور توربوفن RD-33 است که هر یک در حالت پس‌سوز ۸۱ کیلونیوتن رانش تولید می‌کنند. این جنگنده قادر است به سرعت بیش از ۲.۲ ماخ (حدود ۲,۴۰۰ کیلومتر بر ساعت) برسد و سقف پروازی ۱۸,۰۰۰ متری دارد. سیستم سوخت‌رسانی داخلی آن حدود ۳,۳۴۰ لیتر سوخت را پشتیبانی می‌کند که با مخازن خارجی قابل افزایش است. برد عملیاتی جنگنده موردبحث به حدود 1400 کیلومتر می‌رسد.

رادار N019 با برد ردیابی ۱۰۰ کیلومتر و توانایی رهگیری ۱۰ هدف، هسته اصلی سیستم رهگیری میگ ۲۹ ایران است. با این حال، اویونیک نسخه‌های ایرانی به دلیل محدودیت‌های تحریمی، فاقد سیستم‌های دیجیتال پیشرفته‌تر مانند رادارهای AESA موجود در مدل‌های مدرن‌تر است. این امر دقت و ادغام سامانه‌ها را در مقایسه با نسخه‌های به‌روز کاهش داده است.

نیروی هوایی ایران از موشک‌های هوا به هوای R-73 (برد ۳۰ کیلومتر) و R-27 (برد ۸۰ کیلومتر) و توپ ۳۰ میلی‌متری GSh-30-1 با ظرفیت ۱۰۰ گلوله استفاده می‌کند. این تسلیحات با بمب‌های هدایت‌نشدنی نیز سازگار شده‌اند و در عملیات نزدیک مؤثرند.

پس از آشنایی با مشخصات فنی جنگنده موردبحث نوبت به بررسی وضعیت عملیاتی و چالش‌های سرویس و نگهداری آن می‌رسد.

میگ ۲۹ های ایران در پایگاه‌های هوایی اصفهان، تبریز و تهران مستقرند و عمدتاً برای دفاع از حریم هوایی مرکزی کشور، رهگیری پرسرعت و پشتیبانی رزمی سبک مورد استفاده قرار می‌گیرند. توانایی شتاب‌گیری بالا و واکنش سریع، این جنگنده را برای مأموریت‌های واکنش اضطراری (QRA) مناسب کرده است.

تحریم‌های تسلیحاتی بین‌المللی، به‌ویژه از سوی آمریکا و متحدانش، نگهداری جنگنده‌های روسی را نیز با مشکلاتی مواجه کرده‌اند. با وجود اینکه قطعات اولیه توسط روسیه تأمین شد، در سال‌های بعد ایران ناچار به بومی‌سازی بسیاری از قطعات، اورهال موتور‌ها و بازسازی سامانه‌ها شد. صنعت دفاعی ایران با تولید داخلی برخی قطعات و انجام اورهال در پایگاه‌های نظامی، آمادگی عملیاتی را حفظ کرده است. تخمین زده می‌شود حدود ۱۹ تا ۲۵ فروند از این جنگنده‌ها همچنان عملیاتی باشند.

در شرایطی که ساعات پروازی جنگنده‌ها به‌دلیل هزینه‌ها و محدودیت قطعات کاهش یافته، شبیه‌سازهای پرواز و تمرینات تئوریک جایگزین تمرین‌های عملی شده‌اند. ایران در دو دهه اخیر اقدام به توسعه شبیه‌سازهای بومی برای میگ ۲۹ کرده است تا سطح مهارت خلبانان حفظ شود.

در سال‌های اخیر، ارتقاهایی در بخش اویونیک، ارتباطات، نمایشگر کابین و حتی نصب سامانه‌های بومی هشدار راداری (RWR) روی میگ ۲۹ انجام شده است. اگرچه این ارتقاها به پای مدل‌های مدرن MiG-29M یا MiG-35 نمی‌رسد، اما توان رزمی نسخه ایرانی را تا حدی افزایش داده‌اند.

در مقایسه با F-14، میگ ۲۹ چابک‌تر و کوچک‌تر اما فاقد قابلیت‌های شناسایی دوربرد و موشک‌های بلند برد فونیکس است. نسبت به F-4، میگ ۲۹ از نظر اویونیک برتر اما از نظر برد عملیاتی محدودتر است. در مقایسه با F-5، مزیت آشکاری در قدرت موتور، توان مانور و تسلیحات دارد. میگ ۲۹ ایران به عنوان مکمل در کنار این جنگنده‌ها عمل می‌کند، نه جایگزین کامل.

در مقایسه با جنگنده‌های نسل چهارم منطقه مانند F-15 عربستان سعودی یا رافال قطری، میگ-۲۹ ایران از نظر فناوری راداری، اویونیک و تسلیحات در سطح پایین‌تری قرار دارد. البته در شرایط نبرد هوایی نزدیک (dogfight) همچنان می‌تواند با خلبان باتجربه عملکرد مناسبی ارائه دهد، ولی در جنگ شبکه‌محور و ترکیبی، محدودیت‌های آشکاری دارد. باید گفت نقاط قوت این جنگنده شامل مانورپذیری بالا و هزینه نگهداری پایین است، اما ضعف‌هایی مانند رادار محدود و اویونیک قدیمی در برابر جنگنده‌های نسل پنجم مانند اف-۳۵ مشهود است. در جدول زیر می‌توانیم مقایسه مشخصات فنی میگ 29 و F-14 را مشاهده کنیم.

با وجود قدمت میگ ۲۹ در ایران، هنوز بخشی از ناوگان عملیاتی است. گزارش‌های غیررسمی حاکی از آن است که حدود نیمی از این ناوگان در وضعیت آماده‌باش کامل هستند. بحث‌هایی درباره جایگزینی آن با جنگنده‌های جدیدتر از جمله احتمالاتی چون سوخو-۳۵ یا جنگنده‌های چینی وجود دارد، اما در نبود توافق‌های نهایی، میگ ۲۹ همچنان بخشی از ساختار دفاع هوایی ایران باقی خواهد ماند. برخی پروژه‌های ارتقا نیز در دست بررسی است هرچند جزئیات چندانی از آن‌ها در دست نیست.

میگ ۲۹، با وجود گذشت بیش از سه دهه از ورودش به ایران، همچنان یکی از ارکان دفاع هوایی کشور محسوب می‌شود. توان واکنش سریع، قابلیت رهگیری و پشتیبانی صنعتی داخلی، این جنگنده را در نقش یک بازدارنده مؤثر نگه داشته است. با این‌حال، محدودیت در فناوری و فرسودگی ناوگان، نیاز به جایگزینی یا ارتقاهای اساسی را نشان می‌دهد. حفظ و بهره‌برداری بهینه از میگ ۲۹ در کنار نوسازی کلی ناوگان، می‌تواند توازن هوایی ایران در منطقه را حفظ کند.

• میگ 29 های ایران چند فروند هستند؟

بر اساس اطلاعات موجود و برآوردها، نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در حال حاضر حدود ۱۹ تا ۲۵ فروند میگ ۲۹ را به‌صورت عملیاتی در اختیار دارد. این تعداد از مجموع حدود ۴۰ تا ۴۵ فروند خریداری‌شده یا به‌دست‌آمده (شامل خرید از شوروی سابق و جنگنده‌های پناهنده عراقی) به دست آمده است. با این حال، به دلیل محدودیت‌های تحریمی، فرسودگی برخی هواپیماها و نیاز به تعمیرات، تعداد دقیق جنگنده‌های فعال ممکن است متغیر باشد و اطلاعات رسمی و شفافی در این خصوص منتشر نشده است.

• آیا میگ 29 ایران ارتقا یافته است؟

بله جنگنده‌های میگ ۲۹ نیروی هوایی ایران به‌طور بومی ارتقا یافته‌اند و با استفاده از مهندسی معکوس، سامانه‌های ناوبری، نمایشگرهای چندمنظوره و قابلیت سوخت‌گیری هوایی به آن‌ها اضافه شده است. همچنین تسلیحات بومی و بهبودهای محدودی در الکترونیک اعمال شده، اما این ارتقاها به سطح مدل‌های مدرن‌تر مانند MiG-29SMT نرسیده‌اند. این تغییرات با هدف حفظ آمادگی عملیاتی و تطبیق با دکترین دفاعی ایران انجام شده، هرچند جزئیات دقیق به دلیل محرمانه بودن منتشر نشده است.

• بهترین جنگنده ایران کدام است؟

در حال حاضر، F-14 Tomcat با وجود سن بالا همچنان قدرتمندترین جنگنده نیروی هوایی ایران از نظر برد رادار، تسلیحات دوربرد و قابلیت رهگیری چند هدفه است. این جنگنده با رادار AN/AWG-9 و موشک‌های AIM-54 فونیکس، توان برتری هوایی راهبردی دارد. با وجود محدودیت قطعات، ایران آن را با تعمیرات داخلی حفظ کرده و همچنان به عنوان ستون پدافند هوایی بلند برد استفاده می‌کند.

• سرعت میگ 29 چقدر است؟

سرعت نهایی میگ ۲۹A در ارتفاع بالا حدود ۲٫۲۵ ماخ (تقریباً ۲۴۰۰ کیلومتر بر ساعت) است. در ارتفاع پایین، حداکثر سرعت آن حدود ۱۵۰۰ کیلومتر بر ساعت ثبت شده است.

• ایران میگ 29 را از کجا خرید؟

ایران جنگنده‌های میگ ۲۹ را در اوایل دهه ۱۹۹۰ از اتحاد جماهیر شوروی سابق خریداری کرد، زمانی که این کشور به‌عنوان منبع اصلی تسلیحات نظامی برای ایران عمل می‌کرد. بخش دیگری از این ناوگان نیز از طریق پناهنده شدن حدود ۱۰ تا ۱۵ فروند میگ ۲۹ متعلق به نیروی هوایی عراق در جریان جنگ خلیج‌فارس (۱۹۹۱) به ایران اضافه شد که پس از آن در خدمت نیروی هوایی ایران قرار گرفتند. این خریدها در چارچوب تلاش ایران برای نوسازی ناوگان هوایی خود پس از دفاع مقدس و در شرایط تحریم‌های غربی انجام شد.