پنج جنگنده‌ای که هرگز سرنگون نشدند: ماجرای جذاب هواپیماهای شکست‌ناپذیر!

جنگنده‌ها چندین دهه است که در آسمان‌ها حضور دارند و برای اولین بار با مسراشمیت Me 262 در جنگ جهانی دوم به پرواز درآمدند. پس از پایان این جنگ، تقریباً همه کشورها به فناوری جت برای هواپیماهای جنگنده خود روی آوردند. تا سال ۲۰۲۵، پنج نسل از جنگنده‌های جت توسعه یافته‌اند و نسل ششم نیز در راه است. هر نسل با مزایا و معایب خاص خود همراه بوده اما به‌طورکلی، پیشرفت‌ها بین نسل‌ها به وضوح قابل مشاهده است، از جمله اضافه شدن ویژگی‌هایی مانند استتار و تسلیحات داخلی.

هر نسل جدید فناوری‌هایی را معرفی می‌کند که جنگنده‌ها را سریع‌تر، ایمن‌تر و قادر به مقابله با هواپیماهای دشمن می‌سازد و سرنگونی آن‌ها را دشوارتر می‌کند. بسیاری از جنگنده‌ها به دلیل آتش ضد هوایی از زمین از بین رفته‌اند، اما درگیری در نبردهای هوایی در عصر مدرن با آنچه در جنگ جهانی دوم یا حتی عملیات طوفان صحرا بود، به شدت متفاوت است. فناوری در همه زمینه‌ها بهبود یافته است بنابراین جنگنده‌ها نیز پیشرفت کرده‌اند تا زنده ماندن در اولویت باقی بماند.

بیش از ده‌ها جنگنده وجود دارند که تاکنون سرنگون نشده‌اند، از جمله اف 35 لایتنینگ II. البته این جنگنده نسبتاً جدید است. برخی از جنگنده‌هایی که دهه‌ها پرواز کرده‌اند، هنوز در برابر اقدامات هواپیماهای دشمن تسلیم نشده‌اند. پنج جنگنده‌ای که در اینجا معرفی می‌شوند، توسط کشورهای مختلف ساخته شده و پرواز کرده‌اند و با وجود مشارکت در عملیات جنگی متعدد از زمان معرفی، هیچ‌کدام قربانی موشک‌های هوا به هوا یا آتش توپخانه دشمن نشده‌اند.

هریر II جنگنده‌ای نسبتاً قدیمی است که نیروی هوایی سلطنتی بریتانیا آن را بازنشسته کرده، اما به لطف استفاده در فیلم "دروغ‌های واقعی"، جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ‌عامه دارد. این جت به دلیل قابلیت برخاست و فرود عمودی کوتاه (S/VTOL) در زمان خود، بی رقیب بود و امکان برخاست بدون نیاز به سرعت گرفتن در باند را فراهم کرد. این فرایند، از طریق نازل رانش، انجام می‌شود که خروجی جت را به سمت زمین هدایت می‌کند. پس از برخاست، هریر می‌تواند همان نازل‌ها را برای حرکت به جلو فعال کند. این ویژگی هریر را به ترکیبی از جنگنده و هلیکوپتر تهاجمی تبدیل کرد.

بریتانیا از هریرها در جنگ فالکلند استفاده کرد، جایی که عمدتاً حملات هوایی به زمین را انجام دادند. در این درگیری، ۲۸ فروند هریر مستقر موفق شدند ۲۳ هواپیمای آرژانتینی را سرنگون کنند بدون اینکه حتی یک فروند تلفات داشته باشند. هریرها همچنین به دلیل و حداکثر سرعت کمتر از ماخ 1 غیرمعمول هستند. در زمان توسعه این جنگنده، بیشتر رقبا به دنبال سرعت و شکستن سد صوتی بودند، اما هریر این رویه را کنار گذاشت.

هریرها بار دیگر در سال ۱۹۹۹ و در کمپین ناتو علیه جمهوری فدرال یوگسلاوی به کار گرفته شدند. در نهایت، هریر از خدمت فعال در نیروی هوایی سلطنتی، نیروی تفنگداران دریایی ایالات‌متحده، نیروی دریایی اسپانیا، نیروی دریایی ایتالیا و نیروی دریایی هند بازنشسته شد. در طول خدمت، هریر با بسیاری از هواپیماهای دشمن درگیر شد، اما هیچ‌کدام از آن‌ها در نبرد هوایی سرنگون نشدند. با این حال، بسیاری به دلیل حوادث، خرابی‌های فنی و سایر رویدادها در طول عمر خدمتی‌شان از دست رفتند.

شرکت دفاعی هوافضای سوئدی ساب، JAS 39 گریپن را به عنوان یک هواپیمای صادراتی برای استفاده نیروهای هوایی مختلف توسعه داد. این جنگنده از دهه ۱۹۹۰ در خدمت است و در سال ۲۰۲۳ به عنوان گزینه‌ای احتمالی برای صادرات به اوکراین مطرح شد که به دلیل جنگ روسیه و اوکراین به شدت به تسلیحات پیشرفته نیاز دارد؛ مانند اکثر جنگنده‌ها، گریپن از زمان معرفی بارها ارتقا یافته و نوسازی و بازسازی شده و تا سال ۲۰۲۳، نزدیک به ۳۰۰ فروند به مشتریان مختلف در ناتو و کشورهای دیگر تحویل داده شده است.

گریپن در هیچ مأموریت طولانی‌مدتی درگیر نشده و عملیات جنگی محدودی را تجربه کرده است. این جنگنده در عملیات محافظ متحد در لیبی پرواز کرد و به طور گسترده در تمرینات مختلف شرکت داشت؛ اما در تمرین‌های سال 2006 بود که گریپن‌ها توانایی خود را در نبرد هوایی ثابت کردند. در یک رویارویی، سه گریپن سوئدی در برابر پنج اف-۱۵ نیروی هوایی سلطنتی هلند قرار گرفتند که نتیجه آن در سه دور به ترتیب ۵-۰، ۵-۰ و ۵-۱ بود.

فروش گریپن به کشورهای آمریکای جنوبی مانند برزیل، استفاده گسترده‌تر آن را از جمله گشت‌زنی مرزی و مأموریت‌های مختلف در کلمبیا به دنبال داشته است. اگرچه گریپن به طور گسترده به عنوان جنگنده خط مقدم استفاده نشده اما درگیری‌های محدود آن با هواپیماها و نیروهای زمینی دشمن تاکنون منجر به هیچ تلفاتی نشده و رکورد بدون تلفات آن در نبرد هوایی حفظ شده است. در یک تمرین نظری علیه چین، گریپن عملکرد فوق‌العاده‌ای داشت و ۸۸ درصد پیروزی‌های خود را خارج از خط دید به دست آورد که نشان می‌دهد در یک درگیری واقعی، این جنگنده ارزشمند خواهد بود.

اف-۲۲ رپتور با افتخار پنهان‌کارترین هواپیمای جهان و اولین جنگنده نسل پنجم است. این جنگنده راه را برای بسیاری از فناوری‌های نوظهور مورد نیاز برای محسوب شدن جت‌ها به نسل پنجم هموار کرد و بارها ثابت کرده که هزینه‌های هنگفت صرف شده برای ساخت آن ارزش داشته است. اف-۲۲ رپتور یک هواپیمای مافوق صوت و پنهان‌کار است که به عنوان بخشی از برنامه جنگنده تاکتیکی پیشرفته نیروی هوایی ایالات‌متحده توسعه یافت. این جنگنده از سال ۲۰۰۵ به عنوان یک جنگنده چندمنظوره فعالیت خود را آغاز کرد.

کمتر از ۲۰۰ فروند از F-22 رپتور تولید شد و هیچ‌کدام صادر نشده و احتمالاً صادر هم نخواهند شد و اف-۲۲ ها تنها متعلق به نیروی هوایی ایالات‌متحده هستند. با وجود تعداد تولید پایین، نیروی هوایی این کشور زمان و سرمایه قابل‌توجهی در برنامه توسعه آن سرمایه‌گذاری کرده تا اطمینان حاصل شود که تا معرفی جانشین آن یعنی اف-۴۷، در دهه ۲۰۳۰، عملیاتی باقی بماند.

در همین حال، اف-۲۲ ها طیف گسترده‌ای از مأموریت‌ها را انجام داده‌اند، از جمله یک مأموریت در سال ۲۰۲۳ که اولین شکار هوایی خود را با سرنگونی یک بالن نظارتی چینی در حال پرواز بر فراز ایالات‌متحده ثبت کرد. این اولین شکار ثبت‌شده برای یک اف-۲۲ بود. از نظر مأموریت‌ها، اف-۲۲ ها در حمایت از هواپیماهای دیگر پرواز کرده‌اند. اگرچه یک اف-۲۲ هنوز یک هواپیمای دشمن را سرنگون نکرده، اما هیچ‌کدام نیز در نبرد از دست نرفته‌اند.

میکویان میگ 31 برای اولین بار سال ۱۹۸۲ در اتحاد جماهیر شوروی معرفی شد و همچنان برای نیروی هوافضای روسیه پرواز می‌کند. این سریع‌ترین جنگنده‌ای است که تاکنون تولید شده و با سرعت مافوق صوت چشمگیر ماخ ۲.۸۳ رکورددار است. روسیه قصد دارد میگ-۳۱ را حداقل تا دهه ۲۰۳۰ به کار گیرد و علت آن نیز عملکرد شاخص جنگنده موردبحث است.

میگ-۳۱ به عنوان یک رهگیر طراحی شد، اما از زمان معرفی با هواپیماهای دشمن درگیر شده است. روسیه از میگ-۳۱ در حمایت از دولت سوریه در جنگ داخلی و در طول جنگ روسیه و اوکراین استفاده کرده است. در این درگیری‌ها، میگ-۳۱ اثربخشی خود را بدون اینکه هواپیمای دشمن حتی یک مورد را سرنگون کند، ثابت کرد. البته میگ-31 که بیش از ۴۰ سال عمر دارد، به دلیل حوادث یا اقدامات دشمن از دست رفته است. درگیری در اوکراین اولین نگاه غرب به میگ-۳۱ در نبرد را فراهم کرد، جایی که خود را به عنوان یک هواپیمای توانمند نشان داد.

با این حال، اوکراین برخی را نابود کرده است به‌ویژه در بمباران پایگاه هوایی ساواسلیکا در روسیه، هرچند جنگنده‌های روسیه در حال پرواز نبودند. همچنین میگ-۳۱ در برابر یک موشک هوا به هوا تسلیم شد. در ۲۶ آوریل ۲۰۱۷، در طول یک پرواز تمرینی، یک فروند میگ-۳۱ به اشتباه یک موشک R-33 هوا به هوا شلیک کرد و جنگنده همراه خود را در یک نمونه آتش دوستانه نابود کرد، اگرچه هر دو خلبان پیش از سقوط با موفقیت کابین را ترک کردند.

از میان همه جنگنده‌هایی که در نبرد هوایی سرنگون نشده‌اند، مک‌دانل داگلاس اف-۱۵ ایگل و نسخه‌های مختلف آن رکورد چشمگیری دارند. تا زمان نگارش این متن، هیچ اف-۱۵ در نبرد هوایی از دست نرفته، اما در مقابل توانسته‌اند ۱۰۴ هواپیمای دشمن را سرنگون کنند. بخشی از دلیل موفقیت اف-۱۵ استفاده گسترده آن توسط نیروهای نظامی کشورهای متعدد است. البته، برتری‌های اف-۱۵ فقط منحصر به تعداد بالای تولید نیست زیرا این جنگنده فوق‌العاده چابک، سریع و قادر به نبرد هوایی حتی با هواپیماهای پیشرفته‌تر است.

نسخه اخیر یعنی F-15EX، بیش از ۱۳.۵ تن سلاح، از جمله حداکثر ۱۲ موشک هوا به هوا حمل می‌کند. این مقدار قدرت آتش برای یک جنگنده بسیار زیاد است. یکی از دلایل توانایی بالای جنگنده موردبحث این است که اوکراین خواهان اف-15 برای نبرد با روسیه بود. اولین اف-۱۵ تقریباً ۵۰ سال پیش در سال ۱۹۷۶ برای نیروی هوایی ایالات‌متحده به پرواز درآمد، اما به لطف همه تلاش‌های نوسازی، همچنان به همان اندازه توانا است.

اف-۱۵ ها در حمایت از عملیات متعدد در طول جنگ سرد و پس از آن پرواز کرده‌اند، از جمله استفاده در جنگ لبنان، جنگ خلیج‌فارس، درگیری در جمهوری سابق یوگسلاوی و جنگ داخلی یمن. تا سال ۲۰۲۵، نیروی هوایی ایالات‌متحده تنها ۲۴۹ اف-۱۵ عملیاتی را حفظ و بیشتر ناوگان را با اف-۲۲ ها جایگزین کرده است. با این حال، ۱,۷۳۹ فروند از F-15 تولید شده که بسیاری از آن‌ها همچنان برای کشورهای ناتو و متحدان دیگر پرواز می‌کنند.