گیرپاژ چیست؟ بررسی علل قفل شدن موتور ماشین و راهکارهای تعمیر و نگهداری

در دنیای خودروسازی، گیرپاژ چیست یکی از سؤالات رایجی است که رانندگان ایرانی، به ویژه مالکان خودروهای داخلی، با آن روبرو می‌شوند. گیرپاژ به معنای قفل شدن ناگهانی قطعات داخلی موتور است که می‌تواند خودرو را کاملاً از کار بیندازد و رانندگی را به یک بحران تبدیل کند.

ریشه کلمه گیرپاژ به زبان فرانسوی بازمی‌گردد؛ این اصطلاح از واژه "Grippage" که به معنای چسبندگی یا قفل‌شدگی مکانیکی است گرفته شده و در انگلیسی به "Seizing" ترجمه می‌شود. کلمه یاد شده در میان مکانیک‌های ایرانی به‌صورت عامیانه "گیرپاژ" یا "گیرپاچ" تلفظ می‌شود و اغلب با قفل شدن موتور ماشین همراه است.

تصور کنید در حال رانندگی در بزرگراه هستید و ناگهان موتور از کار می‌افتد؛ این دقیقاً لحظه‌ای خواهد بود که سؤال چگونه بفهمیم موتور ماشین قفل کرده است اهمیت پیدا می‌کند. علائم اولیه مانند صدای تق‌تق یا کاهش قدرت، هشدارهایی هستند که نباید نادیده گرفته شوند؛ اما فراتر از تشخیص، هزینه قفل شدن موتور ماشین می‌تواند رانندگان را شوکه کند؛ در ایران، با توجه به تورم و افزایش قیمت قطعات، این هزینه‌ها می‌تواند از 20 میلیون تومان برای تعمیر جزئی تا بیش از ۲۰۰ میلیون تومان برای تعویض کامل موتور برسد.

گیرپاژ یا قفل شدن موتور، یکی از جدی‌ترین خرابی‌های مکانیکی در خودروهای احتراق داخلی است که در آن، قطعات متحرک موتور مانند پیستون‌ها، یاتاقان‌ها یا میل‌لنگ به دلیل اصطکاک بیش از حد، به یکدیگر می‌چسبند و حرکت نمی‌کنند. این پدیده معمولاً در موتورهای بنزینی یا دیزلی رخ می‌دهد و می‌تواند کاملاً موتور را از کار بیندازد.

برای درک بهتر گیرپاژ باید به ساختار موتور نگاهی بیندازیم. موتور خودرو از اجزایی مانند سیلندر، پیستون، شاتون و میل‌لنگ تشکیل شده که با روغن‌کاری مناسب و خنک کاری، به‌صورت روان حرکت می‌کنند. وقتی این تعادل برهم می‌خورد، فلزات داغ شده و منبسط می‌شوند که منجر به "چسبندگی" می‌شود.

در خودروهای ایرانی مانند پراید، سمند یا پژو ۲۰۶، گیرپاژ موتور شایع‌تر است زیرا این مدل‌ها اغلب با روغن‌های نامرغوب یا سرویس‌های نامنظم روبرو هستند. از نظر فنی، گیرپاژ می‌تواند جزئی (مانند چسبندگی موقت پیستون) یا کامل (قفل کل موتور) باشد. در موارد جزئی، ممکن است با خنک کردن و روغن‌کاری حل شود، اما در موارد کامل، تعمیر اساسی لازم است. طبق گزارش‌های فنی منابع معتبری همچون SAE، بیش از ۴۰ درصد موارد گیرپاژ به دلیل کمبود روغن رخ می‌دهد. در کشور ما، با توجه به کیفیت پایین برخی قطعات یدکی، این آمار بالاتر است و می‌تواند به قفل شدن موتور ماشین منجر شود.

برای مثال، در موتورهای قدیمی‌تر، حرارت بالا می‌تواند پیستون را به دیواره سیلندر بچسباند که این امر چرخش میل‌لنگ را متوقف می‌کند. ریشه کلمه گیرپاژ نیز جالب است؛ در فرانسه، "grippage" به معنای درگیری یا چسبندگی در ماشین‌آلات بوده و از قرن ۱۹ در مهندسی مکانیک استفاده شده است. در انگلیسی، "engine seizure" معادل آن است و اغلب با علائمی مانند توقف ناگهانی همراه خواهد بود.

درک پدیده گیرپاژ نه تنها به رانندگان کمک می‌کند تا از هزینه‌های سنگین پیشگیری کنند، بلکه با علت قفل موتور خودرو نیز آشنا شوند. در نهایت، گیرپاژ بیش از یک خرابی فنی است و یک هشدار برای نگهداری بهتر خودرو محسوب می‌شود و نادیده گرفتن آن می‌تواند به هزینه قفل شدن موتور سنگین منجر شود.

چطور بفهمیم موتور قفل کرده یا در حال گیرپاژ است؟ تشخیص زودهنگام نشانه‌های گیرپاژ می‌تواند تفاوت بین یک تعمیر ساده و تعویض کامل موتور را ایجاد کند. یکی از بارزترین نشانه‌ها، روشن نشدن موتور است. وقتی کلید را می‌چرخانید یا دکمه استارت را فشار می‌دهید، موتور هیچ واکنشی نشان نمی‌دهد یا تنها صدای کلیک شنیده می‌شود، بدون اینکه میل‌لنگ بچرخد. این اتفاق معمولاً به دلیل چسبیدن پیستون به دیواره سیلندر رخ می‌دهد و موتور را کاملاً قفل می‌کند.

صدای غیرعادی نیز یکی دیگر از علائم کلیدی است. قبل از گیرپاژ کامل، ممکن است صدای تق‌تق یا کوبش از موتور شنیده شود که نشان‌دهنده اصطکاک بیش از حد یاتاقان‌ها یا پیستون‌هاست. این صدا اغلب با افزایش دور موتور تشدید می‌شود و می‌تواند با بوی روغن سوخته همراه باشد، زیرا روغن در حال سوختن است. در موارد پیشرفته، دود آبی یا سفید از اگزوز خارج می‌شود که نشانه سوختن روغن در محفظه احتراق است.

کاهش قدرت و شتاب خودرو نیز هشداردهنده است. اگر احساس می‌کنید موتور مانند قبل پاسخگو نیست و در سربالایی‌ها یا هنگام سبقت‌گیری ضعیف عمل می‌کند، ممکن است گیرپاژ در حال شکل‌گیری باشد. همچنین، روشن شدن چراغ چک موتور می‌تواند سیگنالی از مشکلات داخلی مانند کمبود روغن یا افزایش دما باشد. در خودروهای مجهز به سنسورهای پیشرفته، کدهای خطا ممکن است ظاهر شود که به مشکلات مکانیکی اشاره دارد.

علاوه بر این، نشتی روغن یا لکه‌های روغن زیر خودرو می‌تواند پیش‌درآمد گیرپاژ باشد، زیرا کاهش سطح روغن مستقیماً به اصطکاک منجر می‌شود. در نهایت، اگر خودرو به‌طور ناگهانی خاموش شود و دیگر استارت نخورد، احتمال گیرپاژ بالا است. این نشانه‌ها در خودروهای ایرانی مانند سمند یا پراید که موتورهای ساده‌تری دارند، سریع‌تر ظاهر می‌شوند و نیاز به بررسی فوری دارند. تشخیص این علائم می‌تواند از آسیب‌های بیشتر جلوگیری کند و به رانندگان اجازه دهد تا به موقع اقدام کنند.

برای درک کامل موضوع، باید بدانیم چه عواملی باعث قفل شدن موتور ماشین یا همان گیرپاژ می‌شوند.

روغن موتور وظیفه‌ روان کاری اجزای متحرک داخلی موتور را دارد. اگر سطح روغن پایین باشد، یا روغن به برخی بخش‌ها نرسد، اصطکاک افزایش می‌یابد و قطعات دچار گرمای خیلی زیاد می‌شوند که می‌تواند منجر به گیرپاژ شود.

استفاده از روغن با خواص فنی نامتناسب یا عدم تعویض روغن در فواصل زمانی مناسب باعث می‌شود روغن کیفیت خود را از دست بدهد، ویسکوزیته مناسب را نداشته باشد و ترکیبات ناخالص وارد آن شده باشند یا خواص روان کاری کاهش یافته باشد. این موضوع به‌ویژه در موتورهایی با کارکرد بالا یا عمر زیاد بسیار مهم است.

اگر سیستم خنک‌کننده دستگاه کار نکند و مشکلاتی مانند نشتی مایع خنک‌کننده، خراب شدن رادیاتور، خرابی فن‌ها، گرفتگی مجراهای عبور هوا یا مایع خنک‌کننده وجود داشته باشد، موتور ممکن است خیلی داغ شود. دمای بالا باعث انبساط بیش از حد قطعات و کاهش فضای بین اجزای متحرک می‌شود و در نتیجه امکان گیرپاژ افزایش می‌یابد.

اگر تسمه تایم یا زنجیر تایم پاره شود یا از کار بیفتد، زمان‌بندی باز و بسته شدن سوپاپ‌ها به هم می‌ریزد یا پیستون ممکن است با سوپاپ برخورد کند. این برخورد می‌تواند باعث آسیب شدید و قفل شدن اجزای موتور شود.

در بعضی خودروها اگر بر اثر آب‌گرفتگی یا سیلاب، آب از راه‌های نامناسب وارد موتور شود، فشار حاصل از تجمع مایع درون سیلندرها مانع از حرکت پیستون می‌شود چون سیال تراکم‌ناپذیر است. این حالت می‌تواند به گیرپاژ منجر شود.

اگر خودرو برای مدت طولانی کار نکند، روغن داخل موتور ممکن است ته‌نشین شود یا پمپ روغن نتواند به سرعت روغن را در همه بخش‌ها به گردش اندازد. همچنین ممکن است رطوبت داخل موتور یا قطعات موجب خوردگی یا زنگ‌زدگی شود که در هنگام راه‌اندازی دوباره منجر به گیرپاژ می‌شود.

بر اساس نرخ رسمی اتحادیه، هزینه دستمزد و اجرت تعمیر کامل موتور به نوع خودرو و شدت آسیب بستگی دارد به گونه‌ای که این رقم برای پراید حدود 11 میلیون تومان و برای پژو حدود 15 میلیون تومان است. این ارقام تنها دستمزد مکانیک هستند و قیمت قطعات را نیز باید جداگانه در نظر گرفت. با این تفاسیر هزینه تعمیر موتور کامل خودروهای ایرانی می‌تواند از 30 تا 70 میلیون تومان و حتی بیشتر متغیر باشد.

طبیعی است که هزینه تعمیر موتور خودروهای خارجی و چینی بیشتر خواهد بود و مالکان باید آمادگی پرداخت هزینه‌های 100 میلیون تومان و بیشتر را داشته باشند. دستمزد تعمیر موتور این خودروها نیز به دلیل پیچیدگی موتور و حساس بودن قطعات بیشتر است.

پیشگیری همیشه بهتر و کم‌هزینه‌تر از تعمیر است. برای اینکه موتور خودرو دچار گیرپاژ نشود، رعایت چند نکته ساده اما کلیدی ضروری است:

قبل از سفرهای طولانی یا هر چند روز یک‌بار (به‌ویژه در خودروهای قدیمی) سطح روغن را چک کنید. کم بودن روغن یکی از اصلی‌ترین دلایل قفل شدن موتور است.

هر خودروساز بازه مشخصی برای تعویض روغن توصیه می‌کند. تعویض به‌موقع روغن موتور مانع کاهش خاصیت روان کاری و تجمع رسوبات می‌شود.

همیشه روغن پیشنهادی سازنده خودرو را استفاده کنید. استفاده از روغن بی‌کیفیت یا نامناسب می‌تواند موتور را به سرعت فرسوده کند.

سطح آب رادیاتور، سلامت ترموستات، فن خنک‌کننده و نشتی‌های احتمالی را مرتباً بررسی کنید. داغ شدن موتور مهم‌ترین عامل در قفل شدن قطعات است.

پاره شدن یا شل شدن تسمه تایم می‌تواند باعث آسیب شدید موتور شود. این قطعه باید طبق زمان‌بندی توصیه‌شده تعویض یا تنظیم شود.

مخصوصاً در هوای سرد، اجازه دهید موتور چند دقیقه در حالت درجا کار کند تا روغن به همه قسمت‌ها برسد. این کار از اصطکاک خشک بین قطعات جلوگیری می‌کند.

رانندگی با دور موتور بالا یا فشار سنگین طولانی می‌تواند دمای موتور را افزایش دهد و خطر گیرپاژ را زیاد کند.

عبور از مسیرهای آب‌گرفته یا شست‌وشوی موتور بدون دقت کافی ممکن است باعث ورود آب به سیلندرها شود و خطر قفل شدن موتور را در پی داشته باشد.

خودروهایی که مدت طولانی خاموش می‌مانند بیشتر در معرض زنگ‌زدگی قطعات داخلی و گیرپاژ هستند. بهتر است هر چند روز یک‌بار خودرو را روشن کنید و آن را برانید.

گیرپاژ یک مشکل جدی اما قابل‌پیشگیری است که با نگهداری منظم می‌توان از آن اجتناب کرد. در پاسخ به سؤال گیرپاژ چیست دیدیم که این مسئله اغلب نتیجه غفلت از روغن و سیستم خنک‌کننده است. با توجه به هزینه قفل شدن موتور ماشین که می‌تواند سنگین باشد، سرمایه‌گذاری روی سرویس‌های دوره‌ای ارزشمند است. در نهایت، ایمنی رانندگی اولویت دارد؛ پس سلامت موتور خودرو را جدی بگیرید تا از رانندگی بی‌دغدغه لذت ببرید.