قوانین عبور و مرور خودروهای امدادی در ایران؛ نکات مهمی که باید بدانید

در هر جامعه‌ای که شبکه حمل‌ونقل شهری و جاده‌ای پیچیده و پرتردد است، چابکی در پاسخ به حوادث و ارائه خدمات امدادی از جمله اورژانس پزشکی، آتش‌نشانی و نیروهای انتظامی نقشی تعیین‌کننده در حفظ جان و تأمین امنیت شهروندان دارد. اجرای صحیح قوانین راهنمایی و رانندگی پیرامون تردد وسایل نقلیه امدادی، هم‌زمان که باید امکان انجام مأموریت‌های فوری را فراهم سازد، باید سلامت سایر کاربران راه و نظم ترافیکی را نیز تأمین کند.

از این‌رو قانون‌گذار و دستگاه‌های مسئول، مقررات ویژه‌ای برای تعریف، تجهیز، حق تقدم و محدوده اختیارات این وسایل نقلیه تصویب کرده‌اند تا در موارد اضطراری امکان واکنش سریع فراهم و از سو ‌استفاده جلوگیری شود. در این مقاله، ضمن تشریح تعاریف قانونی، حقوق و تکالیف خودروهای امدادی و دیگر رانندگان، چارچوب نظارتی و پیامدهای تخلفات مرتبط را بررسی خواهیم کرد تا شما عزیزان به‌صورت جامع با قواعد عملی و حقوقی مرتبط آشنا شوید.

قانون و آیین‌نامه راهنمایی و رانندگی، وسیلهٔ نقلیه امدادی را به‌طور مشخص شامل وسایل ویژه انتظامی، ترافیکی، پزشکی (اورژانس)، آتش‌نشانی و خودروهای خدمات اضطراری آب، برق و گاز و نظایر آن شناسایی می‌کند؛ وسایلی که با علائم و مشخصه‌های ویژه نظیر چراغ گردان و آژیر تعیین می‌شوند. این تعریف برای تعیین حدود اختیارات، حق تقدم و ضوابط حفاظتی این وسایل از اهمیت بالایی برخوردار است.

آیین‌نامه راهنمایی و رانندگی جزئیاتی درباره مشخصه‌های فنی و قرار دادن تجهیزات ویژه در خودروهای امدادی مقرر کرده است؛ از جمله الزام به نصب چراغ‌گردان در مرتفع‌ترین نقطه خودرو و استفاده از آژیر با صدای مشخص. همچنین روشن بودن چراغ و آژیر باید به‌گونه‌ای باشد که از فاصله‌ای مشخص قابل‌رؤیت و شنیدن باشد تا سایر رانندگان متوجه حضور وسیله امدادی شوند. این الزامات هم برای شناسایی سریع وسیله امدادی و هم برای جلوگیری از سو ‌استفاده غیرمجاز وضع شده‌اند.

مبانی حقوقی اعطای استثنا به وسایل امدادی مبتنی بر این اصل است که در مأموریت‌های فوری، تأخیر می‌تواند پیامدهای جبران‌ناپذیری داشته باشد. بر این اساس آیین‌نامه مقرر می‌دارد که زمانی که خودروهای امدادی برای انجام مأموریت فوری در حرکت‌اند و از چراغ‌گردان ویژه و یا آژیر استفاده می‌کنند، می‌توانند در محدوده‌ای خاص از اجرای برخی قوانین راهنمایی و رانندگی استثنا قائل شوند.

از جمله این موارد می‌توان به امکان توقف در محل ممنوعه، تجاوز از سرعت مجاز، سبقت از سمت راست، عبور از چراغ قرمز یا دور زدن در نقاط ممنوعه به شرطی که این حرکات تا حد امکان با کاهش سرعت و با رعایت اصول ایمنی انجام شده و موجب بروز تصادف نشوند اشاره کرد. تأکید قانون بر شرط عدم ایجاد خطر نشان می‌دهد که اختیارات آن‌ها مطلق نیست و ایمنی عمومی باید همواره رعایت شود.

قانون و دستورالعمل‌های ترافیکی، وظیفه صریحی را بر عهده رانندگان عادی قرار داده‌اند. آنان موظف‌اند در مواجهه با وسیله امدادی که از چراغ‌گردان و آژیر استفاده می‌کند، مسیر را به‌گونه‌ای باز کنند که وسیله امدادی بتواند به‌سرعت و با کمترین تداخل عبور کند. این تکلیف خواه در خیابان‌های شلوغ شهری باشد یا بزرگراه‌ها، شامل کاهش سرعت، جابه‌جایی به لاین کنار یا توقف امن است.

با وجود این، باید از حرکاتی که پس از عبور امدادی خطرآفرین باشد مانند تغییر جهت ناگهانی برای دنباله‌روی از پشت آمبولانس پرهیز شود. رعایت این تکالیف، علاوه بر جنبه اخلاقی، دارای پشتوانه قانونی و حتی جریمه‌ای است که برای ممانعت از عبور وسیله امدادی پیش‌بینی شده است.

از آنجا که تجهیزات اعلام خطر همچون چراغ‌گردان و آژیر می‌تواند به‌صورت نادرست مورد سو ‌استفاده قرار گیرد، مرجع قانون‌گذاری و اجرایی اختیار صدور مجوز و تعیین شرایط استفاده از این تجهیزات را دارد. برخورد با استفاده غیرمجاز شامل توقیف، ضبط تجهیزات و اعمال جرائم می‌شود. همین‌طور، آیین‌نامه‌ و دستورالعمل‌ها نحوه اظهار و اثبات مأموریت‌های فوری را نیز مشخص کرده‌اند تا تشخیص بین کاربرد قانونی و سو ‌استفاده ممکن باشد.

در مواردی که وسیله امدادی خارج از چهارچوب مأموریت فوری و بدون استفاده صحیح از تجهیزات ویژه مرتکب تخلفات شود، همانند سایر رانندگان با آن برخورد می‌شود و حتی ممکن است مسئولیت‌های انتظامی و قضایی متوجه سازمان متولی شود. از سوی دیگر، رانندگانی که عمداً مسیر را برای امدادی‌ها مسدود کنند یا از عبور آن‌ها جلوگیری نمایند، مطابق مقررات با مجازات یا جریمه مواجه خواهند شد. سازوکارهای قانونی برای اعتراض، استعلام و ابطال جریمه‌ها نیز در عمل وجود دارد؛ از جمله ارائه مستندات مربوط به مأموریت از سوی نهاد امدادی.

• آموزش عامه و آگاه‌سازی مستمر شهروندان درباره حقوق و تکالیف هنگام عبور خودروهای امدادی، از مهم‌ترین ابزارها برای تسهیل مأموریت‌ها است.
• نصب و نگهداری استاندارد تجهیزات (چراغ‌ها و آژیر) و شفاف‌سازی فرایند صدور مجوز به کاهش سو استفاده کمک می‌کند.
• هماهنگی میان دستگاه‌های امدادی و استفاده از مسیرهای ویژه یا اولویت‌های ترافیکی در شرایط خاص می‌تواند زمان رسیدن به محل حادثه را کاهش دهد.
• نظارت فناوری محور (دوربین‌ها، ثبت و مانیتورینگ) در تشخیص موارد تخلف و پیگیری قانونی مؤثر است.

قوانین مرتبط با عبور و مرور خودروهای امدادی در ایران مبتنی بر دو هدف هم‌زمان تدوین شده‌اند: تضمین سرعت و کارایی عملیات امدادی در مواقع اضطراری و حفظ ایمنی و نظم ترافیکی برای عموم شهروندان. چارچوب قانونی شامل تعریف وسیله امدادی، تجهیزات مجاز، محدوده اختیارات در مأموریت‌های فوری و وظایف رانندگان عادی امکان پاسخ سریع به حوادث را فراهم می‌آورد، اما این اختیارات مشروط به رعایت اصول ایمنی و استفاده صرفاً در مأموریت‌های واقعی است.

همکاری شهروندان، پایش و اجرای دقیق مقررات از سوی نهادهای مسئول و آموزش عمومی، مجموعه‌ راه‌حل‌هایی است که می‌تواند توازن لازم میان سرعت امدادرسانی و ایمنی اجتماعی را برقرار سازد.