استرس و فشار اقتصادی چه تأثیری بر رفتار رانندگان ایرانی دارد؟

رانندگی در جاده‌ها و خیابان‌های امروزی بیش از هر زمان دیگری به یک چالش روان‌شناختی و اجتماعی تبدیل شده است. اگرچه ساختارهای قانونی، مهندسی ترافیک و فناوری خودرو نقش مهمی در ایمنی راه‌ها دارند، اما یکی از عوامل مؤثر و اغلب نادیده گرفته‌ شده در ایمنی رانندگی، وضعیت روانی، هیجانی و اقتصادی راننده است. در سال‌های اخیر، روان‌شناسان ترافیک و پژوهشگران رفتار رانندگی بر این نکته تأکید کرده‌اند که استرس و فشارهای اقتصادی می‌تواند بر توجه، تصمیم‌گیری و رفتار رانندگی تأثیر مستقیم داشته باشد و این تأثیر به‌شدت در جوامع با فشار اقتصادی بالا ملموس‌تر می‌شود.

به‌طور خلاصه باید گفت استرس روانی و اقتصادی می‌تواند به افزایش رفتارهای پرخطر، انحرافات ترافیکی و حتی خطاهای شناختی منجر شود، موضوعی که در شرایط اقتصادی ناپایدار و تورمی، اهمیتش بیش از پیش نمایان می‌شود.

مطالعات نشان داده‌اند که استرس ادراک شده‌ Perceived Stress ارتباط معناداری با رفتارهای رانندگی پرخطر دارد. در مطالعه‌ای که در چین انجام شد، رانندگانی که سطوح بالاتری از استرس را تجربه می‌کردند، در چهار دسته از رفتارهای پرخطر رانندگی از جمله رانندگی پرخطر، پرخاشگری، تصمیم‌گیری‌های احساسی و رانندگی خطرناک نمرات بالاتری داشتند. این اثر حتی پس از در نظر گرفتن ویژگی‌های شخصیتی مانند خشم یا جستجوی هیجان مشاهده شد.

این نتایج نشان می‌دهند که استرس نمی‌تواند به‌تنهایی عامل خطاهای رانندگی باشد، بلکه از طریق رفتارهای هیجانی و شناختی راننده، بر نحوه تصمیم‌گیری تأثیر می‌گذارد. در این تحقیق مشخص شد که رانندگانی که تحت‌فشار روانی هستند، بیشتر درگیر تصمیم‌گیری‌های هیجانی و کم‌توجه می‌شوند که اغلب منجر به رفتارهای ناایمن خواهد شد.

علاوه بر این، پژوهش‌های دیگری نشان داده‌اند که استرس ناشی از شرایط رانندگی و محیط ترافیکی نیز به‌طور مستقیم عملکرد رانندگی را مختل می‌کند. به‌عنوان مثال، سطح بالای استرس باعث می‌شود رانندگان بیشتر از حد معمول گاز بدهند، ترمز کنند و قوانین را نقض کنند که همگی عوامل خطرناک در تصادفات هستند.

در کنار استرس ناشی از محیط رانندگی، فشارهای اقتصادی و مالی نیز نقش قابل‌توجهی در رفتار رانندگی دارند. مطالعات میدانی در کشورهای در حال توسعه مانند اوگاندا نشان داده‌اند که استرس اقتصادی یکی از عوامل مؤثر بر رفتارهای پرخطر رانندگی است. در این مطالعه، رانندگان موتورسیکلت که تحت‌فشار اقتصادی بودند، رفتارهای خطرناک بیشتری را گزارش کردند که احتمال تصادف را افزایش داد.

این پدیده را می‌توان با توجه به مفهوم اضطراب ناشی از فشار اقتصادی توضیح داد. زمانی که فرد با نگرانی برای تأمین نیازهای اساسی مانند مسکن، هزینه‌های زندگی و تأمین خانواده مواجه می‌شود، بخشی از منابع ذهنی و شناختی او به نگرانی و افکار غیرمرتبط با رانندگی اختصاص پیدا می‌کند. این موضوع باعث می‌شود که توانایی تمرکز بر مسیر و تصمیم‌گیری سریع به‌طور قابل‌توجهی کاهش یابد.

علاوه بر این، تحقیقات دیگر نشان داده‌اند که وجود فشار زمانی و کار زیاد که اغلب با فشارهای اقتصادی همراه است به استرس شغلی تبدیل می‌شود و این خود به رفتارهای خطرناک در رانندگی منجر می‌شود. به عبارتی زمانی که راننده نگران از دست دادن درآمد یا دیر رسیدن به مقصد است، فشار زمانی می‌تواند واکنش‌های پرخطر از جمله مسیرهای پرشتاب یا ریسک‌های غیراصولی را افزایش دهد.

تحقیقات روان‌شناختی و ترافیکی نشان داده‌اند که استرس ناشی از عوامل مختلف از جمله استرس شغلی، اقتصادی و حتی زندگی روزمره می‌تواند به شکل‌های زیر بر رفتار رانندگان تأثیر بگذارد:

رانندگانی که تحت‌فشار زندگی اقتصادی هستند، تمایل بیشتری به تصمیم‌های عصبانی، شتاب‌گیری ناگهانی و نقض قوانین دارند. این رفتارها با افزایش خطای انسانی و کاهش ایمنی ترافیک مرتبط هستند.

اضطراب و فشار روانی موجب می‌شود تمرکز راننده به‌جای جاده و شرایط ترافیکی، به افکار منفی و نگرانی‌های اقتصادی معطوف شود. این حواس‌پرتی به‌طور واضح خطر تصادف را افزایش می‌دهد.

استرس مزمن می‌تواند توانایی شناختی فرد را کاهش دهد و باعث اختلال در واکنش سریع، برنامه‌ریزی و تحلیل وضعیت شود، مهارت‌هایی که برای رانندگی ایمن ضروری هستند.

مطالعات نشان می‌دهند که در دوره‌های اقتصادی دشوار، نرخ برخی رفتارهای خطرناک رانندگی افزایش می‌یابد، زیرا نگرانی‌های اقتصادی باعث می‌شود که رانندگان احتمالاً تمرکز کمتری بر رعایت قوانین داشته باشند و از استراتژی‌های مدیریت استرس بهره‌مند نشوند.

در ایران، فشارهای اقتصادی در سال‌های اخیر به دلایل تورم، کاهش قدرت خرید و افزایش هزینه‌های زندگی، افزایش قابل‌توجهی داشته‌اند. این ناپایداری اقتصادی نه‌تنها بر سبک زندگی و رفاه اجتماعی اثر گذاشته، بلکه به‌طور مستقیم می‌تواند بر رفتار رانندگان نیز تأثیر بگذارد.

در یک مطالعه میدانی در کشورمان مشاهده شده است که وضعیت اقتصادی، سطح تحصیلات و درآمد افراد با شدت آسیب‌های ناشی از تصادفات رانندگی رابطه معناداری دارد. نتایج این پژوهش نشان داد که افراد با درآمد پایین‌تر در تصادفات نه‌تنها بیشتر نقش دارند، بلکه شدت آسیب‌های آنان نیز بیشتر است.

اگرچه این مطالعه به‌طور خاص بر شدت آسیب‌ها تمرکز داشت، اما فاکتورهای مرتبط با وضعیت اقتصادی مانند درآمد، ارزش خودرو و سطح تحصیلات به‌وضوح در رفتار رانندگی تأثیرگذار هستند. این نشان می‌دهد که در کشور ما نیز شرایط اقتصادی یکی از مؤلفه‌های زمینه‌ای رفتار رانندگی ناایمن است. علاوه بر این، تحلیل‌های رسانه‌ای و اظهار نظر کارشناسان راهنمایی و رانندگی نیز نشان می‌دهند که زمانی که ذهن فرد با فشارهای اقتصادی و اجتماعی درگیر است، آستانه اضطراب پایین می‌آید و خطاهای رانندگی افزایش پیدا می‌کند.

برای کاهش اثرات منفی استرس اقتصادی بر رفتار رانندگی پیشنهاد‌های زیر قابل‌اجرا هستند:

آموزش مدیریت استرس برای رانندگان

برگزاری دوره‌های آموزش مدیریت هیجان و استرس برای رانندگان می‌تواند به کاهش رفتارهای پرخطر کمک کند.

تقویت فرهنگ ترافیکی و حمایت اجتماعی

با افزایش آگاهی عمومی درباره ارتباط بین استرس روانی و رانندگی ایمن، می‌توان رفتارهای خطرناک را کاهش داد.

بهبود شرایط اقتصادی و اجتماعی

سیاست‌های حمایتی برای کاهش فشار اقتصادی خانوارها می‌تواند به‌طور غیرمستقیم به کاهش رفتارهای ناایمن در رانندگی کمک کند.

برنامه‌های حمایتی برای رانندگان حرفه‌ای

رانندگان شغل محور مانند تاکسی، حمل‌ونقل عمومی یا پیک موتوری نیاز به حمایت و مشارکت در برنامه‌های کاهش استرس دارند تا عملکردشان بهبود یابد.

تحقیقات علمی روشن ساخته‌اند که استرس و فشارهای اقتصادی می‌تواند به‌طور مستقیم و غیرمستقیم بر رفتار رانندگان تأثیر بگذارد. این تأثیر از طریق تغییر در توجه، تصمیم‌گیری، مدیریت هیجان و کنترل شناختی رخ می‌دهد که همگی در رانندگی ایمن نقش کلیدی دارند. با اتخاذ برخی تصمیمات از جمله آموزش مدیریت استرس و حمایت‌های مالی و عاطفی می‌توان تا حد زیادی اثرات روحی و روانی اقتصاد روی رانندگان را کنترل کرد.