تاریخچه جذاب هواپیمای بوئینگ 747؛ ملکه آسمان‌ها!

بیش از 70 سال از زمان تولید یکی از موفق‌ترین هواپیماهای مسافربری تولید انبوه جهان یعنی بوئینگ 707 می‌گذرد. با اینکه صنعت هوانوردی در طول این چند دهه تغییرات چشمگیری داشته است اما یکی از جنبه‌های آن یعنی زبان طراحی اصلی هواپیماهای مسافربری بدون تغییر مهم باقی مانده است. حتی امروز هم بوئینگ 707 تفاوت زیادی با هواپیماهای مدرن‌تر همچون بوئینگ 737، 787 و یا حتی 777 ندارد. البته یکی از استثناهای جالب در این میان بوئینگ 747 است که جزو بزرگ‌ترین هواپیماهای مسافربری دنیا به شمار می‌رود و به لطف ابعاد بزرگ و قوز جلوی متمایز خود شناخته می‌شود.

همچنین بخوانید: ویلیام بوئینگ؛ مردی که صنعت هوانوردی را برای همیشه متحول کرد

با اینکه ایرباس A380 نهایتاً توانست از نظر ابعاد و ظرفیت از بوئینگ 747 سبقت بگیرد اما این هواپیما از نظر افراد زیادی موفق‌تر و منعطف‌تر بوده است. بزرگ‌ترین نسخه از این هواپیما طول بیش از 76 متری دارد و ارتفاعش نیز به 19 متر می‌رسد و ظرفیت حمل حداکثر 467 مسافر را نیز دارد. البته در مواردی این هواپیما توانسته بیش از 500 نفر را نیز جابجا کند. اولین پرواز بوئینگ 747 بیش از نیم قرن پیش انجام شده و شرکت سازنده در طول این سال‌ها به‌روزرسانی‌های مداومی را انجام داده است. در کنار محصولاتی همچون ایلیوشین II-96، ایرباس A380 و A340، بوئینگ 747 جزو آخرین هواپیماهای مسافربری چهار موتوره دنیا به شمار می‌رود.

پس از تولید بوئینگ 707 و سپس 727 در سال 1964، تقاضا برای سفرهای هوایی به شدت افزایش یافت. این امر باعث شد بوئینگ پروژه‌ای را شروع کند که ساختار 707 را گسترش می‌داد تا بتواند پذیرای 250 مسافر باشد. این اتفاق در حالی رخ می‌داد که ظرفیت حمل مسافر بوئینگ 707 فقط 140 نفر بود. البته که چنین کاری برای مهندسان بوئینگ راحت نبود زیرا باید تغییرات زیادی صورت می‌گرفت. در نهایت تصمیم بر این شد که بوئینگ یک هواپیمای کاملاً جدید را طراحی نماید. در همان زمان خوان تریپ مدیرعامل پان ای‌ام که یکی از مهم‌ترین مشتریان بوئینگ بود از بیل آلن مدیرعامل این شرکت درخواست تولید یک هواپیمای بزرگ و جدید با ظرفیت حمل بیش از 400 مسافر در یک سفر را کرد. با اینکه مقامات ارشد بوئینگ در ابتدا پیشنهاد تریپ را به عنوان یک جوک در نظر می‌گرفتند اما مدیرعامل پان ای‌ام سریعاً مشخص کرد که درباره پیشنهاد خود جدی است.

زمانی که مهندسان و مدیران ارشد بوئینگ با دیدگاه‌های خوان تریپ درباره هواپیمای بزرگ درخواستی آشنا شدند، تقریباً مشخص شد که تولید چنین محصولی غیرممکن است. تریپ به دنبال یک هواپیمای مسافربری دو طبقه بود که نه تنها می‌توانست 400 نفر را حمل کند بلکه می‌توانست در مواقع لزوم سریعاً به یک هواپیمای باری تبدیل شود. جالب اینکه مدیرعامل پان ای‌ام می‌خواست چنین محصولی فقط در طول 3 سال ساخته شود. پس از آن ملاقات مهم بود که مهندسان و مدیران بوئینگ با یکدیگر بر سر تولید چنین هواپیمایی گفت‌وگو کردند. باید به این نکته اشاره کرد که بوئینگ در آن زمان روی دو پروژه مهم دیگر هم کار می‌کرد. در واقع تمرکز اصلی بوئینگ در آن دوران روی برنامه سفر سوپرسونیک SST بود که نتیجه‌اش تولید هواپیمایی با سرعتی فراتر از سرعت صوت می‌شد. پروژه دیگر هم بوئینگ 737 نام داشت و مسئولش فردی به نام جو ساتر بود. در سال 1965 ساتر مسئول تولید هواپیمای بزرگی شد که در نهایت با نام بوئینگ 747 شناخته می‌شد.

با اینکه باقی بخش‌های بوئینگ روی پروژه هواپیمای مافوق صوت تمرکز داشتند اما ساتر توانست تیمی را برای طراحی 747 جمع کند. مدت زیادی طول نکشید تا با اولین چالش‌های تولید این هواپیما مواجه شد. با اینکه برنامه اولیه تولید هواپیمایی دو طبقه بود اما به زودی مشخص شد که چنین محصولی با قوانین FAA در آن دوران همخوانی نخواهد داشت. بر اساس قوانین آن زمان، همه هواپیماهای مسافربری باید توانایی تخلیه مسافران در کمتر از 90 ثانیه را می‌داشتند. بوئینگ 747 دوطبقه نمی‌توانست چنین قانونی را پاس کند و بنابراین مهندسان و طراحان دوباره از نو شروع به کار کردند. فقط حدود 2 سال طول کشید تا جو ساتر و تیمش کار طراحی و تولید بوئینگ 747 را به سرانجام برسانند و حتی با اینکه بوئینگ مجبور شد کارخانه جدیدی را برای تولید جدیدترین محصول خود تأسیس کند اما کارها به سرعت پیش رفت. پان ای‌ام اولین مشتری 747 تعداد 25 فروند از هواپیمای موردبحث را سفارش داد و مطمئن بود که ایرلاین های دیگر نیز این هواپیما را سفارش خواهند داد. در کمتر از یک سال که پروژه توسعه 747 شروع شده بود، بوئینگ توانست 88 سفارش را از 11 ایرلاین دیگر در سراسر جهان دریافت کند. بوئینگ 747 حتی قبل از آنکه پروتوتایپ اولیه راهی آسمان‌ها شود محبوب شده بود. در سپتامبر 1968 و تنها 2 ماه قبل از اولین پرواز این هواپیما، دفتر سفارش‌های بوئینگ به 158 فروند از 27 ایرلاین متفاوت رسیده بود.

مالکوم استمپر رئیس بعدی بوئینگ تصمیم گرفت اولین پرواز 747 در 17 دسامبر 1968 انجام شود تا ادای احترامی به شصت و پنجمین سالگرد اولین پرواز برادران رایت باشد. البته برخی تأخیرها باعث شد پرواز بوئینگ 747 در 9 فوریه 1969 انجام شود. این پرواز را خلبان‌های تست بوئینگ یعنی جک وادل و براین ویگل انجام دادند. اولین پرواز این هواپیما تا حد زیادی بدون مشکل بود و به غیر از برخی مشکلات کوچک، 747 عملکرد مطلوبی داشت و مشکل رایج هواپیماهای آن دوران موسوم به داچ رول را نیز نشان نداد. تست‌های بعدی اما مشکلاتی را در چهار موتور JT9D کشف کردند و همین امر تحویل 747 به مشتریان را با تأخیر مواجه کرد.

فاز تست بوئینگ 747 موفقیت‌آمیز بود هرچند در یکی از تست‌ها آسیب کوچکی به بدنه در زمان فرود وارد شد. در سال 1969 بوئینگ 747 راهی نمایشگاه هوای پاریس شد تا اولین حضور عمومی خود را جشن بگیرد. تا آخر همان سال نیز تأییدیه‌های FAA دریافت شد تا 747 آماده سرویس‌دهی به مسافران باشد. یک ماه بعد و در 22 ژانویه 1970 بوئینگ 747 به‌صورت رسمی وارد چرخه خدمت‌رسانی شد. این هواپیما می‌توانست 335 مسافر و 20 خدمه پروازی را حمل کند و از همان ابتدا نیز به موفقیت دست یافت و سفرهای هوایی را متحول ساخت. با ظرفیت حمل مسافر دو برابری نسبت به هواپیماهای قبلی، 747 فرودگاه‌های سراسر جهان را مجبور به تغییرات زیادی کرد. ترمینال‌ها گسترش یافتند تا بتوانند پذیرای مسافران بیشتری باشند و باندهای فرود نیز تقویت شدند. استفاده گسترده از بوئینگ 747 منجر به افزایش قابل‌توجه سفرهای هوایی شد. فقط در اولین سال پرواز این هواپیما بود که قیمت بلیت‌ها حدود 50 درصد کاهش یافت تا به این ترتیب سفرهای هوایی ارزان‌تر از هر زمان دیگری باشند. چیزی که در ابتدا مختص افراد ثروتمند بود سریعاً به یک روش ساده از حمل‌ونقل تبدیل شد و همه این‌ها مدیون بوئینگ 747 بود، هواپیمایی که چشم‌انداز سفرهای جهانی را تغییر داد؛ اما در ادامه اشاره مختصری هم به نسخه‌های متنوع این هواپیما خواهیم داشت.

بیش از 50 سال از اولین پرواز 747 می‌گذرد و از آن زمان تاکنون نسخه‌های مختلف محصول بوئینگ تولید شده‌اند. با اینکه تشریح جزئیات همه این مدل‌ها در این مقاله امکان‌پذیر نیست اما به‌طورکلی 5 نسخه اصلی از 747 با نام‌های 100، 200، 300، 400 و 8 وجود دارند. نسخه 100 اولین نسل 747 بود که به دست مشتریان رسید. با اینکه مدل 100 فاقد نسخه باری بود اما چندین نمونه از آن به مدل‌های باری ویژه تبدیل شدند و نام 100F روی آن‌ها گذاشته شد؛ اما نسخه‌ای عجیب از این هواپیما با نام 100 SP هم وجود داشت که طولش بسیار کمتر از مدل‌های عادی بود. مدل 100 سریعاً جای خود را به نسخه 200 بود که از فریم هوایی و موتورهای قوی‌تر استفاده می‌کرد و شعاع پروازی بیشتری داشت. 393 فروند از این مدل تولید شد. هواپیمای کنونی ریاست جمهوری آمریکا که با نام ایر فورس وان شناخته می‌شود بر پایه مدل 200 ساخته شده است. بوئینگ 300-747 در سال 1983 معرفی شد و کمترین طول عمر را بین تمامی نسخه‌های این هواپیما داشت. از جمله بهبودهای این مدل می‌توان به سرعت کروز بیشتر، موتورهای کم‌مصرف‌تر و... اشاره کرد. در مجموع 80 فروند از مدل 300 تولید شده است.

سه سال بعد نیز بوئینگ 400-747 تولید شد. در مجموع 694 فروند از این نسخه بین سال‌های 1989 تا 2007 تولید شده تا عنوان موفق‌ترین نسخه از 747 را به خود اختصاص دهد. این مدل بهبودهای قابل‌توجهی نسبت به نسخه‌های پیشین داشته است. در ادامه نوبت به تولید مدل 8 بین‌قاره‌ای رسید که نسبت به نسخه پیشین ارتقا یافته بود. 155 فروند از 8-747 بین سال‌های 2011 تا 2023 تولید شده و اکثر آن‌ها از نوع باری هستند. اگرچه 747 به موفقیت زیادی دست یافت اما عرضه هواپیماهای کم‌مصرف‌تر و راحت‌تر باعث شد این هواپیما جذابیت‌های اولیه خود را از دست بدهد. در واقع هواپیماهای کوچک‌تر و کم‌مصرف‌تر امروزی باعث شدند 747 گزینه‌ای منطقی برای ایرلاین ها نباشد و به همین خاطر استقبال از آن کاهش یافت و فقط 48 سفارش برای مدل 8 ثبت شد. البته نسخه باری این هواپیما عملکرد بهتری داشت و 108 سفارش را به دست آورد. همه‌گیری کرونا نیز خاتمه برنامه 747 را تسریع کرد.

بد نیست به برخی از مشهورترین حوادث بوئینگ 747 نیز اشاره کنیم. در 5 دهه‌ای که 747 روی خط تولید قرار داشت 1574 فروند از آن ساخته شد. با اینکه اکثر این هواپیماها به خاطر سن بالا بازنشست شده‌اند اما بیش از 20 فروند آن‌ها در حوادث گوناگون از بین رفته‌اند. در مجموع 22 حادثه هوایی به نام 747 ثبت شده و طی آن جان افراد زیادی گرفته شده است. همچنین 4 فروند 747 نیز در هوا منفجر شده‌اند و یکی از آن‌ها نیز با شلیک نظامی سقوط کرده است. بدترین حادثه این هواپیما در 27 مارس 1977 و در فرودگاه لوس رودز اسپانیا رخ داد یعنی زمانی که دو فروند 747 با یکدیگر برخورد کردند و 584 نفر جان خود را از دست دادند. دومین حادثه بد این هواپیما به پرواز 123 توکیو به اوزاکا در ژاپن مربوط می‌شود که در آن 524 نفر کشته شدند. در سال 1996 بوئینگ 747 عربستان سعودی با هواپیمای ایلیوشین II-76 در آسمان هند برخورد کرد و منجر به مرگ 349 نفر شد. یکی دیگر از حوادث این هواپیما به سال 1985 و پرواز 182 هند مربوط می‌شود که توسط تروریست‌ها در هوا منفجر شد و 329 نفر کشته شدند.

اما بوئینگ 747 تا چه زمانی در آسمان‌ها پرواز خواهد کرد؟ در حال حاضر حدود 400 فروند از هواپیمای موردبحث در چرخه خدمت قرار دارند هرچند بسیاری از آن‌ها پس از کرونا راهی انبارها شده‌اند تا اگر تقاضا افزایش یافت مجدداً پرواز کنند. به همین خاطر تخمین دقیق 747 های عملیاتی دشوار است اما بر اساس داده‌های موجود، اکثر مدل‌های در حال پرواز از نوع باری و 747-400F و 8F هستند. با اینکه آخرین نمونه 747 در سال 2023 به دست مشتریان رسیده اما انتظار می‌رود تا چندین دهه در آسمان‌ها حضور داشته باشد. البته فقط چندین ایرلاین در سراسر جهان از 747 مسافربری استفاده می‌کنند که شامل لوفت هانزا، ایرلاین کره جنوبی، ایرلاین چین و روسیه هستند. لوفت هانزا بزرگ‌ترین دارنده 747 مسافربری بوده و از 26 فروند آن استفاده می‌کند.