داستان ایران‌خودرو به روایت رسانه‌های آلمانی، از تأسیس تا خصوصی‌سازی

شرکت دولتی ایران‌خودرو، بزرگ‌ترین تولیدکنندهٔ خودرو و کامیون در ایران، ماه گذشته خصوصی شد. این احتمالاً آغازگر دورهٔ جدیدی برای صنعت خودروسازی ایران خواهد بود که چندین دهه به خودروهای قدیمی غربی و به‌ویژه پژو پرداخته است. پژو که سال‌ها در صنعت خودروسازی ایران سرمایه‌گذاری کرده بود، در سال 2018 در برابر فشارهای آمریکا تسلیم شد و درحالی‌که 34 درصد از بازار خودروی ایران را در اختیار داشت، مجبور به خروج از این کشور شد. هرچند پژو رسماً از ایران خارج شد ولی میراث این شرکت از طریق ایران‌خودرو همچنان بر جای ماند.

شرکتی که امروز با نام ایران‌خودرو شناخته می‌شود، در سال 1962 به‌عنوان یک شرکت خصوصی با نام ایران ناسیونال توسط برادران خیامی تأسیس شد. اولین خودروی سواری این شرکت پیکان نام داشت که نسخهٔ ایرانی هیلمن هانتر محصول گروه روتس بریتانیا بود. در دههٔ 60، کرایسلر گروه روتس را خرید و این شرکت بریتانیایی به کرایسلر اروپا با کارخانه‌هایی در بریتانیا، فرانسه و اسپانیا تبدیل شد. بااین‌حال، این گسترش فعالیت‌ها کارساز نبود و کرایسلر خیلی زود مجبور شد فقط روی بازار آمریکا تمرکز کند یعنی جایی که در آستانهٔ ورشکستگی قرار گرفته بود. درنتیجه، پژو-سیتروئن در سال 1978 کرایسلر اروپا را خرید و بدین ترتیب، حقوق تولید هیلمن هانتر را به دست آورد. پس‌ازاین اتفاق، خطوط تولید این سدان بریتانیایی به ایران منتقل شد و درنتیجه بومی‌سازی پیکان افزایش یافت. این‌گونه بود که به‌صورت اتفاقی همکاری طولانی‌مدت پژو و ایران‌خودرو آغاز شد.

پس از انقلاب ایران در سال 1979، دولت جدید صنعت خودروسازی کشور را ملی کرد، ایران ناسیونال را مصادره کرد و نام شرکت را به ایران‌خودرو تغییر داد. هرچند این شرکت همچنان پرفروش‌ترین خودروساز ایران بود ولی به دلیل وقوع جنگ ایران و عراق، در آستانهٔ ورشکستگی قرار گرفت. پس از پایان جنگ، ایران‌خودرو با کمک پژو احیا شد. ازآنجایی‌که پژو حقوق تولید هیلمن هانتر قدیمی را به دست آورده بود، حالا حق امتیاز قابل‌توجهی برای تولید پیکان از ایران‌خودرو می‌گرفت. همچنین به دلیل پایان تولید پیشرانهٔ اصلی پیکان، این خودرو برای مقطعی به موتور پژو 504 مجهز شد. ایران‌خودرو که در اواخر دههٔ 80 میلادی (دههٔ 60 شمسی) قصد نوسازی تولیدات خود را داشت و به دنبال جایگزینی برای پیکان بود، طبیعتاً سراغ پژو رفت که به‌تازگی 405 را در اروپا عرضه کرده بود.

پس از انعقاد قرارداد بین دو شرکت، تولید پژو 405 در سال 1991 در ایران آغاز شد. نسخهٔ اول 405 مونتاژی ایران‌خودرو به پیشرانه‌های 1.6 لیتری یا 2 لیتری کاربراتوری مجهز بود و تا سال 2002 مطابق با نسخهٔ فرانسوی تولید می‌شد. بااین‌حال، تولید 405 در سال 1996 در اروپا خاتمه یافت درحالی‌که ایران‌خودرو می‌خواست این سدان فرانسوی را برای ادامهٔ تولید، مدرن‌تر کند. این‌گونه بود که پژو سفیر متولد شد یعنی خودرویی که بعداً به پارس تغییر نام داد. پژو پارس هرچند اتاق اصلی 405 را حفظ کرده بود ولی در جلو و عقب با طراحی مشابه 405 کاملاً بازطراحی و به پیشرانهٔ مدرن‌تر 1.8 لیتری انژکتوری مجهز شد.

البته پژو در نظر داشت 406 واقعی را در ایران تولید کند ولی ایران‌خودرو مسیر ساده‌تر و ارزان‌تر را ترجیح داد. طی سال‌های بعد نیز تغییراتی در پژو پارس صورت گرفت که ازجملهٔ آن‌ها می‌توان به داشبورد و فرمان جدید برای تجهیز به ایربگ، آینه‌های جانبی جدید با راهنما و دی‌لایت در آخرین نمونه‌ها اشاره کرد. پژو پارس در ایران به موفقیت بزرگی دست پیدا کرد و حتی برای مونتاژ به مصر، سنگال و عراق هم صادر شد. این خودرو از طریق جوینت ونچر با شرکت آذرمش در آذربایجان هم با نام پژو خزر 406 تولید شد. پارس آن‌قدر موفق بود که تا سال 2024 در ایران تولید می‌شد و درنهایت به خاطر الزامات ایمنی جدید سازمان ملی استاندارد اصفهان از روی خط تولید کنار رفت. در سال 2018، زمانی که پژو مجبور به قطع همکاری خود با ایران‌خودرو شد، پژو پارس با فروش سالانه 100 هزار دستگاه، سومین خودروی پرفروش برند فرانسوی در کل جهان محسوب می‌شد. با خاتمهٔ تولید پارس، فروش ایران‌خودرو 42 درصد کاهش یافت و این شرکت در ژانویهٔ 2025 خصوصی شد.

پلت‌فرم پیکان که تا سال 2005 در ایران تولید می‌شد، باعث خلق عجیب‌ترین پژوی جهان در ایران شد. این خودرو که پژو آردی نام داشت و بعداً به روآ تغییر نام داد، ترکیب قوای محرکهٔ پیکان با بدنهٔ پژو 405 بود. این 405 عجیب با پیشرانهٔ طولی. دیفرانسیل عقب، تا سال 2012 تولید شد و بعداً باعث خلق وانتی بنام آریسان شد که تا سال 2022 تولید می‌شد.

در اواخر دههٔ 90 میلادی، ایران‌خودرو تصمیم به تولید اولین خودروی ملی با برند ایرانی گرفت تا در کنار پیکان، پژو 405 و پارس تولید شود و بدین منظور، یک پروژهٔ تمام‌شده در بریتانیا را پیدا کرد. یک شرکت تایوانی سفارش ساخت سدانی میان سایز بر اساس پلت‌فرم پژو 405 را به شرکت بریتانیایی فرست اتوموتیو داده بود اما شرکت تایوانی پیش از تولید این خودرو ورشکست شد. سپس ایران‌خودرو حقوق تولید این ماشین را خرید، طراحی آن را در مرکز تحقیقات خود اصلاح کرد و تولید این سدان را با نام سمند آغاز کرد که نام نژاد اسب‌های تندروی ایرانی است. سمند از زمان تولید در سال 2002 چند بار موردبازنگری قرار گرفت و مدل‌هایی مثل سریر، سورن و دنا بر اساس آن ساخته شدند. جدیدترین خودرو از نسل سمند، دنا پلاس نام دارد که حدود 80 در آن در ایران توسعه پیدا کرده ولی بااین‌وجود، پلت‌فرم این خودرو همچنان متعلق به پژو 405 است و از پیشرانهٔ 1.7 لیتری 16 سوپاپ استفاده می‌کند که بر اساس موتور 1.6 لیتری TU5 پژو ساخته شده است.

پژو 206 که در سال 1998 در فرانسه معرفی شد، هنوز در ایران در حال تولید است. این هاچ‌بک فرانسوی در سال 2001 روی خط تولید ایران‌خودرو رفت و نسخه‌های مختلفی از آن شامل 206 SD (صندوقدار)، 207 (نسخهٔ فیس‌لیفت 206 که از سال 2008 تا 2014 در برزیل تولید می‌شد)، 207 SD و رانا ساخته شدند. ایران‌خودرو در سال 2019 مجوز تولید پژو 301 را هم گرفت ولی بعداً این خودرو به تارا تغییر نام داد و لوگوی شیر پژو با اسب ایران‌خودرو جایگزین شد.

با 90 میلیون جمعیت، تولید سالانه 1.1 میلیون دستگاه خودرو و تحریم‌هایی که مانع از ورود برندهای غربی به ایران می‌شود، طبیعی است که ایران‌خودرو برای ادامهٔ حیات خود سراغ شرکت‌های چینی رفته باشد. در حال حاضر این شرکت کراس‌اوورهای چینی هایما را تولید می‌کند و به نظر می‌رسید پژوهای قدیمی برای همیشه کنار گذاشته شده باشند ولی سال گذشته این شرکت تولید کراس‌اوور ری‌را را آغاز کرد که بر اساس پلت‌فرم پژو 2008 ساخته شده است. این یعنی ردپای پژوی به این زودی‌ها از صنعت خودروسازی ایران پاک نمی‌شود.